ДосболLIKE

                                                                                                                                                     Қазақстан Республикасы

                                                                                                                                      Оқу-ағарту министрінің

                                                                  2025 жылғы ____ қыркүйектегі

                                                                №____ бұйрығына

                                                                       1-қосымша

 

 

 

 Білім беру ұйымдарында балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі «ДосболLIKE» бағдарламасы

 

 

 

ЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ОҚУ-АҒАРТУ МИНИСТРЛІГІ

«ӨРКЕН» БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ» КеАҚ

 

 

«ӨРКЕН» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық ғылыми-практикалық институты» КеАҚ Ғылыми-әдістемелік кеңесі ұсынған (24.07.2025 жылғы № 2 хаттама)

 

 

Білім беру ұйымдарында балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі «ДосболLIKE» бағдарламасы. – Алматы: «ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ» КеАҚ, 2025. – 321 б.

 

 

Білім беру ұйымдарында балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі «ДосболLIKE» бағдарламасы өзектілігі, тұжырымдамалық негіздемесі, мақсаты, міндеттері, жүзеге асыру кезеңдері, күтілетін нәтижелері, қосымшалардан тұрады.

Қосымшалар тізіміне: буллингке қарсы команданың ережесі; жергілікті актілердің жобалары; білім алушыларға қатысты жәбірлеу (буллинг) белгілері анықталған жағдайда дереу ден қою алгоритмі; педагогтерге арналған кіріспе семинары; білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне арналған семинарлар; мектептердің 1-4, 5-9, 10-11-сыныптары /колледждердің 1-2-курс білім алушыларының заңды өкілдеріне арналған сабақтар; мектептердің 1-11- сыныптары /колледждердің 1-2-курс білім алушыларына арналған сабақтар негізінде жобалық қызметті ұйымдастыру бойынша нұсқаулық; диагностика мен мониторинг жүргізуге арналған материалдар; білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды дағдыларын дамыту бойынша педагогикалық ұжымның қызметін психологиялық-педагогикалық қолдау материалдары енгізілген.

Орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарының басшыларына, педагогтерге, әдіскерлерге, білім басқармалары, білім бөлімдері басшылары мен мамандарына арналған.

 

© «Өркен» БӘАҰҒПИ

КеАҚ, 2025

 

 

АЛМАТЫ 2025

МАЗМҰНЫ

1	Бағдарламаның төлқұжаты	4-бет
2	Глоссарий	4-бет
3	Бағдарламаның өзектілігі	5-бет
4	Бағдарламаның мақсаты, міндеттері	11-бет
5	Бағдарламаны іске асыру кезеңдері	14-бет
6	Күтілетін нәтижелер	23-бет
7	Пайдаланылған дереккөздер тізімі	23-бет
8	Қосымшалар	26-бет
9	1-қосымша	27-бет
10	2-қосымша	32-бет
11	3-қосымша	42-бет
12	4-қосымша	50-бет
13	5-қосымша	56-бет
14	6-қосымша	69-бет
15	7-қосымша	95-бет
16	8-қосымша	277-бет
17	9-қосымша	285-бет
18	10-қосымша	287-бет

 

Қысқартылған атауы

 

«ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ» КеАҚ – «ӨРКЕН» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық ғылыми-практикалық институты» коммерциялық емес акционерлік қоғамы

                                                                                                                                   

 

 

 

 

1. Бағдарламаның төлқұжаты

Бағдарламаны әзірлеудің негіздемесі:

1.                  Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2007 жылғы 27 шілде № 319-ІІІ. 

2.                  Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу және олардың құқықтары мен саламаттығын қамтамасыз етудің 2023 – 2025 жылдарға арналған кешенді жоспарын бекіту туралы» 2023 жылғы 31 тамыздағы № 748 қаулысы.

3.                  Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің «Балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларын бекіту туралы» 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 506 бұйрығы.

4. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 22 желтоқсандағы № 742, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің, Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрінің 2023 жылғы 21 желтоқсандағы № 531-НҚ, Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2023 жылғы 21 желтоқсандағы № 386 және Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің «Зорлық-зомбылыққа, жәбірлеуге (буллингке), кибербуллингке ұшыраған немесе оған куә болған кәмелетке толмағандарды ерте анықтау және оларға көмек көрсету әдістемесін бекіту туралы» бірлескен бұйрығы.

Бағдарламаны әзірлеуші: «ӨРКЕН» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық ғылыми-практикалық институты» коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Бағдарламаға қатысушылар: орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарынының білім алушылары, педагогтері, қызметкерлері, білім алушылардың заңды өкілдері.

Бағдарламаның орындалуын басқару және бақылау: Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі, Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитеті, «ӨРКЕН» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық ғылыми-практикалық институты» коммерциялық емес акционерлік қоғамы.

2. Глоссарий

Қауіпсіз білім беру ортасы – білім беру ұйымының ішкі өмірінің тұтас сапалық сипаттамасы, онда білім беру үдерісінің әрбір қатысушысына психологиялық-физикалық қауіпсіздік құқықтары мен нормаларының сақталуына кепілдік беріледі, әрбір білім алушының жеке дамуы үшін жағдайлар жасалады.

Баланы жәбірлеу (буллинг) – қорлау сипатындағы жүйелі (екі және одан көп) әрекеттер, қудалау және (немесе) қорқыту, оның ішінде қандай да бір әрекетті жасауға немесе жасаудан бас тартуға мәжбүрлеуге бағытталған әрекеттер, сол сияқты жария түрде немесе масс-медиа және (немесе) телекоммуникация желілері және (немесе) онлайн-платформалар пайдаланыла отырып жасалған дәл сол әрекеттер (кибербуллинг);

Баланың заңды өкiлдерi – ата-ана, бала асырап алушылар, қорғаншы, қамқоршы, патронат тәрбиелеуші, баланы қабылдайтын ата-аналар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес балаға қамқорлық жасауды, білім, тәрбие беруді, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын олардың орнындағы басқа да адамдар.

7. Педагогтерге сыныпты немесе топты басқарудың тиімді стратегияларын меңгеру, балалар мен ересектер арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға, сондай-ақ балаларға эмоцияларын реттеуге және мінез-құлқын бақылауға қолдау көрсетеді.

Бағдарламаның ерекшелігі – оны жүзеге асыру барысында білім алушылар әлеуметтік бағыттағы жобалық қызметке белсенді түрде тартылады.

Жобалық қызмет әлеуметтік-эмоционалды дағдылардың дамуына ықпал етеді, себебі ол білім алушыларды бірлескен жұмысқа тартады. Командалық жұмыс барысында олар өзара әрекеттесуді, келісімге келуді және ортақ нәтижеге жауапкершілікпен қарауды үйренеді.

4. Бағдарламаның мақсаты және міндеттері

Бағдарламаның мақсаты – білім беру ұйымдарында жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу және оған тиімді түрде қарсы әрекет ету жүйесін қалыптастыру.

Міндеттері:

1. Білім беру ұйымында жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу және оған қарсы әрекет ету жүйесін құру бойынша ұйымдастыру шараларын жүргізу:

1) білім беру ұйымы басшысының бағдарламаны іске асыру туралы бұйрығы, Буллингке қарсы команданың жұмыс жоспары және басқа да тиісті құжаттарды әзірлеу қажет.

2) педагогикалық ұжыммен кіріспе семинарларын өткізу;

3) білім беру ұйымында қақтығыс болуы мүмкін аймақтарды белгілеу (киім ауыстыратын бөлмелер, демалыс аймақтары, дәретханалар, аумақ және т.б.).

№	Іс-шаралардың атауы	Мазмұны	Мерзімі	Аяқталу нысаны
I. Ұйымдастыру-диагностикалық кезең
1.	Білім беру ұйымының педагогикалық ұжымымен, техникалық және қызмет көрсету персоналымен  ұйымдастыру іс-шараларын өткізу	Білім беру ұйымы ұжымының Бағдарламаның негізгі ережелерімен және оны іске асыру кезеңдерімен танысуы: 1.            Бағдарламаны енгізу туралы; 2.            Буллингтің (жәбірлеудің) алдын алу жоспарын бекіту туралы; 3.            Буллингке қарсы команданың ережесін әзірлеу туралы; 4.            Білім беру ұйымындағы буллинг мәселесінің нақты жағдайын диагностикалау туралы педагогикалық кеңес өткізу.   Білім беру ұйымының қызметкерлерімен Бағдарламаны енгізу туралы өндірістік кеңес өткізу.	Қыркүйек 2025ж.	Педагогикалық кеңес, өндірістік кеңестің хаттамалары Диагностикалау кестесі Сауалнамаларды өңдеудің жоспары
2.	Білім беру ұйымындағы жәбірлеудің (буллингтің) нақты жай-күйін анықтау бойынша диагностика жүргізу	1. Білім беру ортасында буллингтің таралуы мен ерекшеліктерінің диагностикасы (білім беру ұйымының білім алушылары) 2. Психологиялық тұрғыдан қауіпсіз білім беру ортасын диагностикалау (білім алушылар, педагогтер, мектептердің 4-11- сынып және колледждердің 1-2-курс білім алушыларының ата-аналары).	Қыркүйек 2025ж.	Диагностика өткізу туралы бұйрық Өткізу кестеслері Диагностика материалдары, Талдамалық анықтама
3.	Білім беру ұйымындағы буллингтің жай-күйін мониторингілеуді ұйымдастыру	Білім беру ұйымындағы жәбірлеудің (буллингтің ) қазіргі жағдайына кешенді талдау жүргізу, оның ішінде буллинг жағдайлары бойынша деректерді жинау.	Қыркүйек-қазан 2025ж.	Талдамалық анықтама
4.	Бағдарламаны іске асыру бойынша ақпараттық науқан ұйымдастыру.	1. Білім беру ұйымының педагогтері үшін кіріспе семинарын өткізу 2. Білім беру ұйымының қызметкерлері үшін семинарлар өткізу 3. Ата-аналар жиналыстарында Бағдарламаның мақсатын, міндеттерін түсіндіру. 4. Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталықтары шеңберінде ата-аналарға арналған сабақтар өткізу 5.Әлеуметтік желілерде пост жариялау 6. Білім беру ұйымының сайтында айдар құру	Қыркүйек 2025ж.	Ақпарат Материалдар
5.	Буллингке қарсы команда құру	1.   Буллингке қарсы команда құру туралы Ереже әзірлеу 2. Ынталы педагогтерді, білім беру ұйымдарының қызметкерлерін, ата-аналар комитеті өкілдерін тарта отырып, Буллингке қарсы команда құру. 3. Буллингке қарсы команданың басшысын тағайындау 4. Буллингке қарсы команда мүшелері арасында функцияларды, міндеттерді, жауапкершілікті бөлу 5. Буллингке қарсы команда мүшелерінің лауазымдық нұсқаулықтарына толықтырулар енгізу (қажет болған жағдайда)	Қыркүйек 2025ж.	Буллингке қарсы команда туралы Ереже Буллингке қарсы команда құрамы туралы бұйрық   Буллингке қарсы команданың жұмыс жоспары Сайттағы, әлеуметтік желілердегі ақпарат
II. Жобалау кезеңі
1.	Бағдарламаны іске асыруды ескере отырып білім беру ұйымының қызметін  жоспарлау	1.                Бағдарламаны іске асыруды, білім беру ұйымының ерекшеліктерін, білім алушылар контингентін, қалыптасқан дәстүрлерді ескере отырып, мектеп қызметін реттейтін құжаттарды әзірлеу (Оқу- тәрбие жоспары, Мектепішілік бақылау жоспары және т. б.) 2.                Әзірленген құжаттарды педагогикалық кеңесте бекіту	Қыркүйек 2025ж.	Білім алушыларды жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу бойынша іс-шаралар жоспары Білім беру ұйымының жұмыс жоспары педагогикалық кеңес хаттамасы
2.	Буллингке қарсы команданың қызметін жоспарлау	1.                Буллингке қарсы команданың жұмыс жоспарын әзірлеу және педагогикалық кеңесте бекіту. 2.                Буллингке қарсы команданың жұмысын мектептің жұмыс жоспарына кіріктіру. 3.                Білім беру ұйымында жәбірлеудің (буллингтің) әрбір нақты жағдайы бойынша көмек көрсетуге арналған жеке жоспарды іске асыру; оның орындалуын үйлестіру.	Қыркүйек 2025ж. Мамыр 2026ж.	Буллингке қарсы команданың жұмыс жоспары Көмек көрсетудің жеке жоспары
III. Іске асыру кезеңі
1.	Бағдарламаны іске асыру бойынша білім беру ұйымы әкімшілігінің қызметі	1.                Білім беру ұйымындағы қақтығыс болуы мүмкін аймақтарды белгілеу (киім ауыстыратын бөлмелер, демалыс аймақтары, дәретханалар, оқу орнының аумағы және басқа да оқушылар жиі шоғырланатын орындар) 2.                «Білім беру ұйымдарында буллингтің алдын алу бағдарламасының ғылыми-практикалық негіздері мен мазмұны бағдарламасы» бойынша педагогтердің біліктілігін «ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ» КеАҚ базасында арттыруды қамтамасыз ету. 3.                Білім беру ұйымдарының қызметкерлерін (техникалық персонал, медбикелер, асхана қызметкерлері және т.б.) балалар арасындағы агрессия/жәбірлеу көріністеріне ден қоюды тренингтер арқылы оқыту 4.                Білім алушылармен, педагогтермен және баланың заңды өкілдерімен буллингтің алдын алу бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмысын жүргізу 5.                Білім беру ұйымында қолайлы әлеуметтік-психологиялық ахуал орнату, білім алушыларда жәбірлеуге (буллингке) мүлде төзбеушілік мәдениетін қалыптастыру 6.                Білім алушыларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы бойынша іс-шаралар жоспарының орындалуын қамтамасыз ету 7.                Буллингке қарсы команданың қызметін тиімді ұйымдастыру 8.                Білім алушыларға қатысты жәбірлеудің (буллингтің) белгілері анықталған жағдайда дереу ден қоюды ұйымдастыру 9.                Білім беру ұйымындағы жәбірлеудің (буллингтің) әрбір нақты жағдайы бойынша көмек көрсетудің жеке жоспарын іске асыру, оның іске асырылуын үйлестіру 10.    Білім беру ұйымдары педагогтерінің құзыреттілігін арттыру бойынша әдістемелік жұмысты ұйымдастыру: білім алушылар арасында агрессияның / жәбірлеудің профилактикасы және оған қарсы тұру; жобалау қызметін ұйымдастыру; педагогтер мен білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды интеллектін дамыту; білім беру салаларына, қосымша білім беруге, оқудан тыс қызметке жәбірлеуге (буллингке) мүлде төзбеушілік мәдениетін кіріктіру. 11. Бағдарлама аясында мектептердің 1–11 сынып оқушылары мен колледждердің 1–2 курс білім алушыларының жобалық қызметін ұйымдастыру 12.    Ата - аналарды педагогикалық қолдау орталығында «Жәбірлеу (буллинг) жағдайындағы балаға қалай көмектесуге болады» сабақтарын өткізу 13.          Профилактикалық іс-шаралардың әдістемелік әзірлемелер қорын құру 14.    Ақпараттық-ресурстық қамтамасыз ету 15.    Бағдарламаны іске асыру мониторингі 16.    Әлеуметтік әріптестер желісін кеңейту, мүдделі мемлекеттік органдар мен ұйымдарды, үкіметтік емес ұйымдарды, бизнес-құрылымдарын тарту	Тамыз -қыркүйек 2025 ж.   Қыркүйек, желтоқсан 2025 ж.     Қыркүйек 2025 ж. – мамыр 2026 ж.     Тоқсанына 1 рет	Қақтығыс болуы мүмкін аймақтардың схемасы   Педагогтердің біліктілігін арттыру жоспары   Қызметкерлерді оқыту кестесі   Іс-шаралардың мазмұнын әзірлеу, спикерлер мен модераторларды іріктеу       Жеке көмек көрсету жоспары
2.	Бағдарламаны іске асыру бойынша педагог қызметкерлердің қызметі	1.                Буллинг жағдайларын диагностикалау және ден қою әдістерін пайдалану және алгоритмін қолдану 2.                Мектептердің 1-11- сынып, колледждердің 1-2-курс білім алушыларымен жұмыстың мазмұнын, әдістерін игеру (жобалау қызметін, тренингілік жаттығуларды және жұмыстың басқа да түрлерін жүргізу бойынша практикалық ұсынымдар) 3.                Педагогтердің өз әлеуметтік-эмоционалды дағдыларын дамытуы 4.                Жәбірлеуге (буллингке) мүлде төзбеушілік мәдениетін білім беру салаларына, қосымша білім беруге, оқудан тыс қызметке кіріктіру	Қыркүйек 2025 ж. – мамыр 2026 ж.
3.	Бағдарламаны іске асыру бойынша сынып жетекшілерінің / топ кураторларының қызметі	1.                Бағдарлама бойынша мектептердің 1-11-сыныптары және колледждердің 1-2-курс білім алушыларына арналған сабақтар негізінде жобалау қызметін ұйымдастыру 2.                Бастауыш сынып оқушыларына жоғары сынып білім алушыларының менторингін ұйымдастыру, бірлескен іс-шараларды өткізу 3. Мектептің / колледждің педагог-психологі жүргізетін білім алушыларға арналған сауалнаманы ұйымдастыруға қатысу 4. Оқушылардың әлеуметтік желілердегі бейіндерімен, оның ішінде оларға қоса салынатын фото, бейне, посттарымен және түсіндірмелерімен танысу, агрессия көріністерін анықтау және кибербуллингтің профилактикасы бойынша шаралар қабылдау 5. Білім алушыларға қатысты жәбірлеудің (буллингтің) белгілері анықталған жағдайда дереу ден қою 6.Балалармен жеке жұмыс жүргізу және ата-аналармен байланыста болу	Қыркүйек 2025 ж. – мамыр 2026 ж.	Ақпарат Материалдар
4.	Бағдарламаны іске асыру бойынша педагог-психологтің қызметі	1.Білім алушылардың заңды өкілдерінің жазбаша келісімімен сауалнама ұйымдастыру және жүргізу 2. Педагог-психологтің консультациялық кеңесін есепке алу журналында тіркей отырып, білім алушыларға психологиялық-педагогикалық көмек көрсету. 3.  Тәуекел топтарындағы балалармен жұмыс жоспарына жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы мәселелерін қосу. 4.  Жәбірлеу (буллинг), педагогтердің кәсіби қажуы және психологиялық денсаулық тақырыбындағы ақпараттық стендтерді дайындау. 5. Диагностика нәтижелері бойынша алаңдаушылық тудырған білім алушылармен жеке әңгіме жүргізу 6. Білім алушылардың ата-аналарымен кездесулер өткізу. 7. Білім алушыларымен тренингтер жүргізу.	Қыркүйек 2024 ж. – мамыр 2025 ж.	Психологтің және әлеуметтік педагогтің ұсынымдары Жұмыс жоспары Ақпарат, стендтер Жоспар, кесте, ақпарат
5.	Бағдарламаны іске асыру бойынша әлеуметтік педагогтің   қызметі	1.                Білім алушыларға әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық көмек көрсету 2.                Білім алушылардың отбасыларымен жұмыс	Қыркүйек 2025 ж. – мамыр 2026 ж.	Әлеуметтік педагогтің ұсынымдары   Жұмыс жоспары
6.	Бағдарламаны іске асыру бойынша оқушылардың қызметі	1. Білім алушылардың шығармашылық қызметі аясында буллингтің алдын алу бойынша мінез-құлық ережелерін әзірлеу 2. Мектептердің 1-11-сыныптары және колледждердің 1-2-курс білім алушыларының жобалық қызметін іске асыру 3.Білім беру ұйымының өзін-өзі басқару жұмысының жоспарына буллингтің профилактикасы іс-шараларын енгізу 4.Жас ерекшелігіне байланысты өзара әрекеттесуді ұйымдастыру (бастауыш-орта-жоғары буын білім алушылары)	Қыркүйек 2025ж. – мамыр 2026 ж.	Білім беру ұйымының өзін-өзі басқару жұмысының жоспары
7.	Бағдарламаны іске асыру бойынша білім алушылардың ата-аналарының қызметі	1. «Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталығының» буллингтің профилактикасы бойынша мектептердің 1-4, 5-9, 10-11– сыныптары, колледждердің 1-2-курс білім алушыларының ата-аналарына арналған сабақтарына қатысу 2. Буллингтің нақты жағдайларын шешу бойынша өзара әрекеттесу мүдделерін, ұстанымдарын, тәсілдерін келісу үшін ата-аналардың, балалардың, педагогтердің кездесулеріне қатысу 3. Білім алушыларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту мәселелері бойынша педагогтермен ынтымақтастық 4. Сыныптың, топтың әлеуметтік бағытталған жобалық қызметін іске асыру процесіне қатысу 5. Білім беру ұйымының іс-шараларын, мерекелерін ұйымдастыру кезінде еріктілер ретінде қатысу 6. Ата-ана кеңестері, клубтары және т.б. жұмысына қатысу («Даналық мектебі»)	Қыркүйек 2025 ж. – мамыр 2026ж.	Ата-аналарға арналған сабақтардың бағдарламасы Іс-шаралардың жоспарлары, бағдарламалары
IV. Талдау кезеңі
1.	Аралық және қорытынды диагностикалық зерттеулерді жүргізу: буллинг пен кибербуллингтің жай-күйін анықтау	1. Білім беру ортасындағы буллингтің таралуы мен ерекшеліктерін диагностикалау (мектептің 1-11- сынып оқушылары, колледждің 1-2- курс білім алушылары) 2. Психологиялық тұрғыдан қауіпсіз білім беру ортасын диагностикалау	Оқу жылында үш рет (қыркүйек, қаңтар, мамыр)	Зерттеу материалдары, талдамалық анықтама
2.	Бағдарламаны іске асыру бойынша білім беру ұйымының қызметін мониторингілеу	1.                Мониторинг жүргізу 2.                Бағдарламаны іске асыру барысы туралы талдамалық есеп құру	Мамыр 2026 ж.	Мониторинг материалдары, талдамалық есеп, презентация
3.	Бағдарламаны іске асырудың оң тәжірибесін тарату	БАҚ және әлеуметтік желілердегі жарияланымдар, әдістемелік ұсынымдар әзірлеу, семинарлар, вебинарлар және т.б өткізу	Қыркүйек 2025 ж. – мамыр 2026ж.	Тәжірибені тарату материалдары

 

 

 

6. Күтілетін нәтижелер

Білім беру ұйымдары ұжымдарының білім алушылар ортасындағы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қызметі келесі нәтижелерде көрініс табады.

1-нәтиже. Әрбір ұйымда жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы және оған тиімді қарсы тұру жүйесі құрылады.

2-нәтиже. «ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ» КеАҚ ұжымымен бірлесе отырып және оның әдістемелік қолдауы негізінде педагогтерге, педагог-психологтерге, әлеуметтік педагогтерге буллингтің (жәбірлеудің) алдын алу және оған әрекет ету, сондай-ақ білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды дағдыларын дамыту бойынша оқыту ұйымдастырылады.

3-нәтиже. Білім беру ұйымдарында бақылау жүргізу мақсатында ықтимал қақтығыс аймақтары (киім шешетін бөлмелер, демалыс аймақтары, дәретханалар, оқу орнының аумағы және басқа да орындар) анықталады және белгіленеді.

4-нәтиже. Білім беру ұйымдарында буллингке мүлде төзбеушілік мәдениеті қалыптасатын қолайлы әлеуметтік-психологиялық ахуал пен орта дамиды.

5-нәтиже. Білім беру ұйымдарында сыныптардың / топтардың әлеуметтік-психологиялық ахуалын тұрақты бақылау және түзету үшін мониторинг жүргізіледі.

7. Пайдаланылған дереккөздер тізімі

1.                  Балалардың хал-ахуал индексін бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2022 жылғы 1 ақпандағы № 21-ө өкімі. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/R2200000021  

2.                  Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 506 бұйрығы. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2200031180

3.                  Балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу және олардың құқықтары мен саламаттығын қамтамасыз ету жөніндегі 2023 – 2025 жылдарға арналған кешенді жоспарды бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 31 тамыздағы № 748 қаулысы. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2300000748

4.                  Зорлық-зомбылыққа, жәбірлеуге (буллингке), кибербуллингке ұшыраған немесе оған куә болған кәмелетке толмағандарды ерте анықтау және оларға көмек көрсету әдістемесін бекіту туралы

5.                  Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 22 желтоқсандағы № 742, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің, Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрінің 2023 жылғы 21 желтоқсандағы № 531-НҚ, Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2023 жылғы 21 желтоқсандағы № 386 және Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің бірлескен бұйрығы.

6.                  Қазақстан Республикасы Бала құқықтарын қорғау комитеті. Қазақстан Республикасындағы балалар жағдайы туралы баяндама. — Астана: Комитет, 2023. — 188 б.

7.                  Қазақстан Республикасы Бала құқықтарын қорғау комитеті. Қазақстан Республикасындағы балалар жағдайы туралы баяндама. — Астана, 2025. — 244 б.

8.                  Williford, A., Boulton, A., Noland, B., Little, T. D., Kärnä, A., & Salmivalli, C. (2012). KiVa бағдарламасының жасөспірімдердің депрессиясына, мазасыздығына және қатарластары туралы қабылдауына әсері. Journal of Abnormal Child Psychology, 40(2), 289–300.

9.                  Olweus D. Мектеп жасындағы балалар арасындағы буллинг мәселелері: негізгі деректер және мектептегі интервенция бағдарламасының әсерлері. K. Rubin & D. Pepler (ред.). Балалық шақтағы агрессияның дамуы мен емі. 1991. б. 85–128. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

10.             Chien, W. T., Leung, S. F., Yeung, F. K. C., & Wong, W. K. (2023). Құрдастарды қолдау бағдарламаларының ауыр психикалық аурулар кезінде тиімділігі: жүйелі шолу және мета-талдау. International Journal of Environmental Research and Public Health, 20(3), 1234.

11.             Brown, E. C., Low, S., Smith, B. H., & Haggerty, K. P. (2011). «Steps to Respect» бағдарламасының тиімділігі: мектептік рандомизацияланған зерттеу нәтижелері. School Psychology Review, 40(3), 423–443.

12.             Seligman, M., & Csikszentmihalyi, M. (2000). Позитивті психология: кіріспе. American Psychologist, 55(1), 5–14.

13.             Мектеп медиация қызметтерінің жұмысын ұйымдастыру: әдістемелік ұсынымдар. / Құраст. Г. С. Копбаева, Е. М. Антипкина, Е. А. Горбатова және т.б. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2019.

14.             Мектептегі буллинг: жәбірленген балаларға психологиялық көмек көрсету тәжірибесі: оқу-әдістемелік құрал. / авт.-құраст. Чурсинова О.В., Ярошук А.А. – Ставрополь: СКИРО ПК және ПРО, 2021. – 86 б.

15.             «Мектептерде баланың буллингтен қорғалуға құқығын сақтау» тақырыбындағы мониторинг қорытындысы бойынша баяндама. – Қоғамдық бірлестік «Қадірқасиет», 2023. – 119 б.

16.             Ұлттық зерттеу «Мектеп жасындағы балалардың денсаулыққа қатысты мінез-құлқы» (Health Behaviour in School-Aged Children, HBSC). – Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығы, ҚР ДСМ НЦОЗ, Астана–Алматы, 2024.

17.             Зерттеу: әр сегізінші оқушы Қазақстанда кибербуллингке ұшырайды. https://www.zakon.kz/obshestvo/6428856-issledovanie-kazhdyy-vosmoy-shkolnik-podvergaetsya-kiberbullingu-v-kazakhstane.html (қаралған күні: 08.10.2024).

18.             Атемова Қ. Т., Мырзапеисова М. Жасөспірімдер арасындағы буллингтің алдын алу шаралары // Буллингтің өзекті мәселелері: теория және практика: конференция материалдары. — Астана : Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2024.

19.             Алимбекова А., Асылбекова М., Өтемісова Г., Нұрғалиева Д. Қазақстандағы буллингтің алдын алу: жалпы білім беру ұйымдарындағы мәселенің пайда болуы мен дамуы жағдайларына SWOT-талдау // ҚР Ұлттық ғылым академиясының хабаршысы. — 2024. — Т. 410, № 4. — 47–65-бб. — DOI: 10.32014/2024.2518 1467.786.

20.             Қалиева Г.И., Құдышева Б.К., Сагимбаева Г.У., Самадин А.Н. Балалардың мектеп ортасындағы әл-ауқатын қамтамасыз етудің шарты ретінде әлеуметтік-эмоциялық оқыту // «Қазіргі білім: үрдістер. Инновациялар. Жаңа мүмкіндіктер»: ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Жезқазған, 2024. – 496 б. – 100–104-бб. ISBN 978-601-7875-29-9.

21.             Касимова С.Б., Мансурова А.К. Мектептегі буллингтің алдын алудағы жобалық-бағдарлы тәсіл // «Қазіргі білім: үрдістер. Инновациялар. Жаңа мүмкіндіктер»: ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Жезқазған, 2024. – 496 б. – 108–114-бб. ISBN 978-601-7875-29-9.

22.             Касимова С.Б., Мансурова А.К. Мектептегі буллингтің алдын алуға арналған инновациялық шешімдер: жобалық-бағдарлы тәсіл және менторинг бағдарламалары // ІІІ Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция жинағы «Білім берудегі инновациялар: тәжірибе, мәселелер және болашақ». – Алматы, 24 мамыр 2024.

23.             Калачева И.В. Жобалық қызмет: буллингтің алдын алудағы жаңа тәсілдер // «Инабат» журналы. – № 6. – 2024.

24.             Касимова С.Б. Кедергілерді бұзып, көпірлер салу: буллингтің алдын алудағы жобалық-бағдарлы тәсіл // «Әлеуметтік психолог» журналы. – 2024. – № 1 (49). – 221–228-бб. (РФ РИНЦ, Өзбекстан ВАК).

25.             Касимова С.Б. Мектептегі буллингтің алдын алудағы жобалық-бағдарлы тәсіл // «Психологтер журналы». – 31-шығарылым, 2-бөлім. – 2024. – 195–201-бб.

 

 

 

7. Қосымшалар

1-қосымша. Буллингке қарсы команда туралы ереже

2-қосымша. Ішкі актілердің тізбесі

3-қосымша. Білім алушыларға қатысты жәбірлеудің (буллингтің) белгілеріне дереу ден қою алгоритмі

4-қосымша. Педагогтерге арналған кіріспе семинары

5-қосымша. Білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне арналған семинарлар

6-қосымша. Мектептердің 1- 4, 5-9, 10-11- сыныптары, колледждердің 1-2-курстары білім алушыларының ата-аналарына арналған сабақтар

7-қосымша. Мектептердің 1-11- сынып оқушылары мен колледждердің 1-2-курс білім алушыларына арналған сабақтар негізінде жобалық қызметті ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулық.

8-қосымша. Диагностика және мониторинг жүргізуге арналған материалдар

9-қосымша. «Не туралы үндемеймін» қойындысын пайдалану жөніндегі нұсқаулық https://orken-instituty.kz/kz/what-am-i-silent-about

10-қосымша. Білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды дағдыларын дамыту бойынша педагогикалық ұжымның қызметін психологиялық-педагогикалық қолдау

 

 

1-қосымша

БУЛЛИНГКЕ ҚАРСЫ КОМАНДА ТУРАЛЫ

ЕРЕЖЕ

1.                  Жалпы ережелер

1.1. Осы Ереже Буллингке қарсы команда қызметінің мақсаттарын, міндеттерін, қалыптастыру тәртібін айқындайды.

1.2. Осы Ереже Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 506 бұйрығымен бекітілген «Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларына» сәйкес әзірленді.

1.3. Буллингке қарсы команда педагогикалық кеңестің келісімі бойынша білім беру ұйымы директорының бұйрығымен құрылады және таратылады.

1.4. Буллингке қарсы команда өз қызметінде осы Ережені басшылыққа алады.

2.                  Қызметтің мақсаты мен міндеттері

2.1. Мақсаты: білім беру үдерісіне қатысушылардың жәбірлеу (буллинг) фактілерінің алдын алу және болдырмау бойынша өзара әрекеттестігін күшейту, қауіпсіз білім беру ортасын қамтамасыз ету үшін білім беру ұйымдарындағы жәбірлеу (буллинг) фактілеріне жедел әрекет ету.

2.2. Міндеттері:

2.2.1. Білім беру ұйымдарында балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі «ДосболLIKE» бағдарламасына сәйкес жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы және оған қарсы іс-қимыл жөніндегі қызметті ұйымдастыру;

2.2.2. Білім алушыларға қатысты жәбірлеу (буллинг) белгілері анықталған жағдайда жедел әрекет ету, білім алушыларға әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық көмек көрсету;

2.2.3.Білім беру ұйымының буллингке қарсы қызметінің диагностикасы мен мониторингін ұйымдастыру.

3.                  Буллингке қарсы команданы құру

3.1. Буллингке қарсы команданың құрамына: мектеп/колледж директоры, директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары, директордың әкімшілік-шаруашылық бөлімі жөніндегі орынбасары, әлеуметтік педагог, педагог-психолог, бірнеше белсенді, ынталы педагог пен қызмет көрсетуші персонал қатарының қызметкері, ата-аналар қоғамдастығының өкілдері кіреді.

3.2. Нақты жағдайды зерделеу, алдын алу іс-шараларын жоспарлау және өткізу, мониторинг жүргізу барысында тиімді атаулы көмек көрсету мақсатында Буллингке қарсы команданың құрамына басқа педагогтер де уақытша тартылуы мүмкін.

3.3. Буллингке қарсы команданың сандық құрамы және оның өкiлеттiк мерзiмi, жұмыс тәртiбi және шешiм қабылдауы бiлiм беру ұйымының қажеттiлiгiн ескере отырып, осы Ережемен айқындалады.

3.4. Буллингке қарсы команданың мүшелері бірінші ұйымдастыру отырысында дауыс беру жолымен өз құрамынан басшы мен хатшыны сайлайды. Буллингке қарсы команданың басшысы мен хатшысы, егер оларға Команда мүшелерінің жартысынан астамы дауыс берсе, сайланған болып саналады.

3.5. Буллингке қарсы команданы ұйымдастырушылық-техникалық қамтамасыз етуді (жабдықталған жұмыс орнын дайындау, ұйымдастыру техникасы, қажетті әдебиетпен қамтамасыз ету, іс жүргізуді ұйымдастыру және т.б.) білім беру ұйымының директоры тарапынан жүзеге асырылады.

4.                  Команданың қызметі

4.1. Буллингке қарсы команда қауіпсіз білім беру ортасын құру бойынша ресурстардың бастапқы талдауын ұйымдастырады.

4.2. Буллингке қарсы команда жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы және оған қарсы іс-қимыл бойынша келесі қызметті жүзеге асырады:

4.2.1. Білім беру ұйымындағы ортаны талдау, буллингтің бар екендігіне негізделген дәлелдер қалыптастыру, сондай-ақ оның туындау қаупін анықтау мақсатында ішкі мониторинг пен анонимді сауалнамаларды жүргізуді ұйымдастырады.

4.2.2. Сауалнама нәтижелерін өңдеуді ұйымдастырады, білім беру ұйымында жәбірлеу (буллинг) мәселесінің нақты жағдайын көрсететін талдамалық анықтама жасайды.

4.2.3. Білім беру ұйымдарының педагогтері мен қызметкерлерінің жәбірлеудің (буллингтің) және кибербуллингтің (біліктілікті арттыру, семинарларға, конференцияларға қатысу және т.б., жарияланымдар, тәжірибе алмасу және т.б.) профилактикасы мәселелері бойынша дайындығы деңгейін талдайды.

4.2.4. Білім беру ұйымында жәбірлеу (буллинг) мәселесінің бар екенін мойындау және онымен жұмыс істеу нұсқауын қалыптастыру туралы педагогикалық кеңеске материалдар дайындайды.

4.2.5. Білім беру ұйымында буллингпен жұмыс істеу жүйесін құруға дайын белсенді, ынталы педагогтерді, қызметкерлерді, ата-аналар комитетінің өкілдерін іріктейді және біріктіреді.

4.2.6 Оқу-тәрбие үдерісінің ерекшелігін, білім алушылар контингентін, ата-аналар қауымының пікірін, білім беру ұйымының қалыптасқан дәстүрлерін ескере отырып, Бағдарламаны іске асыруды қамтамасыз ету бойынша білім беру ұйымының нормативтік-құқықтық базасын пысықтайды.

4.2.7. Педагогтермен бірлесіп, буллингтің алдын алу және Бағдарламаны іске асыру бойынша іс-шаралар жоспарын әзірлейді.

4.2.8. Білім беру үдерісіне қатысушыларды Буллингке қарсы команданың қызметі туралы үнемі хабардар етеді, оң тәжірибені таратуды қамтамасыз етеді.

4.2.9. Білім беру үдерісіне қатысушыларды: білім алушыларды, педагогтерді, техникалық персоналды, баланың заңды өкілдерін оқытуды ұйымдастырады және бақылайды.

4.2.10. Білім беру ұйымында профилактикалық іс-шаралардың жүргізілуін үйлестіреді.

4.2.11. Баланың заңды өкілдерін профилактикалық іс-шараларын жүргізуге және консультациялық көмек көрсетуге тартады.

4.2.12. Білім алушылардың өзін-өзі басқару органдарын Бағдарламаны іске асыруға қатыстырады.

4.2.13 Буллингке қарсы оқытуды жүргізу мақсатында білім беру үдерісіне қатысушылардың құқықтарын қорғауға қайшы келмейтін серіктес ұйымдармен (коммерциялық емес ұйымдар, психологиялық орталықтар,  буллинг тақырыбымен жұмыс істейтін басқа да білім беру ұйымдары, кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия, қалалық медиақызметтер, сенім телефондары) ынтымақтастықты ұйымдастырады.

4.2.14. Зорлық-зомбылық жағдайларының таралуы бойынша білім беру ұйымындағы ахуалға, білім беру үдерісіне қатысушылардың көмек сұрауға дайындығына мониторинг жүргізеді, жағдайлармен жұмыс динамикасын қадағалайды.

4.2.15. Біліктілікті арттырудың перспективалық жоспарына енгізу үшін білім беру ұйымы мамандарының білім алу қажеттілігін айқындайды.

4.2.16. Білім беру ұйымының буллингке қарсы саясатын, жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жоспарын әзірлеу, мектеп /колледж инфрақұрылымын өзгерту үшін ұсыныстар еңгізеді.

4.3. Буллингке қарсы команда жәбірлеу (буллинг) жағдайларына жедел әрекет ету бойынша мынадай қызметті жүзеге асырады:

4.3.1. «Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларына» және «Білім беру ұйымында жәбірлеу (буллинг) жағдайындағы іс-қимылдар алгоритміне» сәйкес буллинг жағдайлары туралы дабылдарды қабылдайды.

4.3.2. Білім алушыларға қатысты жәбірлеу (буллинг) белгілері анықталған жағдайда оларға жедел әрекет етуді ұйымдастырады.

4.3.3. Білім беру ұйымдарында әрбір нақты жәбірлеу (буллинг) жағдайы бойынша көмек көрсетудің жеке жоспарын әзірлейді.

4.3.4. Нақты сыныпта немесе топта анықталған буллинг жағдайы бойынша көмек көрсету жоспарын іске асыруды үйлестіреді.

4.3.5. Жәбірлеуден (буллингтен) зардап шеккен білім алушыларға көмек көрсетуді ұйымдастырады, ата-аналарға көмектің қажеттілігі мен мәнін, кәсіби көмек алу бойынша ұсынымдарды түсіндіреді.

5.                  Құқықтары

5.1. Буллингке қарсы команда өз функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру барысында:

5.1.1. Ұйымның, оның ішінде Буллингке қарсы команданың құзыретіне жататын мәселелер бойынша өткізілетін кеңестеріне қатысуға;

5.1.2. Буллингке қарсы командаға жүктелген міндеттерді орындау үшін қажетті ақпарат пен материалдарды белгіленген тәртіппен сұратуға;

5.1.3. Мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен, басқа ұйымдармен қарым-қатынаста Буллингке қарсы команданың құзыретіне жататын және ұйым басшысымен келісуді талап етпейтін мәселелер бойынша білім беру ұйымының атынан өкілдік етуге;

5.1.4. Бағдарламаны іске асыру жөніндегі білім беру ұйымның қызметін перспективалық дамыту, жетілдіру бойынша ұсыныстарды қарауға, енгізуге құқылы.

6.                  Жауапкершілігі

6.1. Буллингке қарсы команда мүшелері:

6.1.1. Осы Ережеде айқындалған Буллингке қарсы команданың функциялары мен міндеттерін ҚР қолданыстағы заңнамасында айқындалған шектерде орындамағаны (тиісінше орындамағаны);

6.1.2. Басқа да ықтимал шараларды қоса алғанда, жәбірлеуді (буллингті) тоқтатумен айналыспауы, буллингті бастаған және оған қатысқан тұлғалармен, сондай-ақ олардың ата-аналарымен (заңды өкілдерімен) әңгімелесу шараларын қолданбағаны;

6.1.3. Өздеріне белгілі болған жәбірлеу (буллинг) эпизодтарына қатысты шара қабылдамағаны немесе білім беру ұйымының басшысына хабарламағаны;

6.1.4. Жәбірлеуді тоқтатуға бағытталған шараларды, сондай-ақ ішкі тәртіп қағидаларында және білім беру ұйымының жарғысында көзделген жәбірлеуді бастаушы мен қатысушыларға тәртіптік жазалау шараларын немесе білім беру қызметтерін көрсету туралы шартта көзделген өзге де шараларды қабылдамағаны;

6.1.5. Білім алушының білім беру ұйымындағы өзіне белгілі болған жәбірлеу фактілері туралы хабарлағанын жасырын сақтау туралы өтінішін орындамағаны үшін жауапты.

6.2. Буллингке қарсы команданың функциялары мен міндеттерінің орындалуына оның жетекшісі жауапты болады.

Глоссарий

Буллингке қарсы команда – білім беру ұйымындағы әкімшілік, педагогтер, техникалық қызметкерлер және баланың заңды өкілдері қатарынан құралған, буллингтің профилактикасы және оны тоқтату арқылы балалар ұжымында қауіпсіз орта қалыптастыруға белсенді қатысатын буллингке қарсы құзыреттерге ие білім беру мекемесінің құрылымдық бөлімшесі.

Буллингке қарсы құзыреттер – жәбірлеудің (буллингтің) анықталған жағдайымен жұмыс істеу, жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасын ұйымдастыру, осы мәселе бойынша білім беру ортасының жай-күйіне мониторинг жүргізу, баланың заңды өкілдерін оқыту үшін қажетті білім, икемділік, дағдылар.

Қауiпсiз бiлiм беру ортасы – бiлiм беру үдерісінің әрбiр қатысушысына психологиялық-физикалық қауiпсiздiгiнің құқықтары мен нормаларының сақталуына кепiлдiк берiлетiн, әрбiр бiлiм алушының жеке дамуы үшiн жағдайлар жасалатын білім беру ұйымының iшкi өмiрiнiң тұтас сапалық сипаттамасы.

Консультациялық көмек – мақсаты ата-аналардың (заңды өкілдердің) кәмелетке толмағандарға білім беру және тәрбиелеу мәселелеріндегі құзыреттілік деңгейін арттыру болып табылатын кәмелетке толмағандарды дамыту, әлеуметтендіру, тәрбиелеу және оқыту мәселелері бойынша психологиялық-педагогикалық көмек.

 

 

 

2-қосымша

ІШКІ АКТІЛЕР ТІЗБЕСІ

Бағдарламаны білім беру ұйымдарында іске асыру жүйелі, нормативтік бекітілген және басқарылатын тәсілді талап етеді. Оның тиімділігін, тұрақтылығын және есептілігін қамтамасыз ету үшін жергілікті нормативтік актілер түрінде профилактикалық жұмыстың барлық негізгі рәсімдері мен тетіктерін құжаттау қажет.

1.   Білім беру ұйымы басшысының Бағдарламаны іске асыру туралы бұйрығы

2.   Буллингке қарсы команданың жұмыс жоспары

3.   Буллингке қарсы команда мүшелерінің кезекшілік журналы

4.   Оқу жылына арналған тәрбие жұмысының жоспары

5.   Мектепішілік/колледжішілік бақылау жоспары

6.   Сынып жетекшісінің/куратордың жұмыс жоспары

Төменде олардың әрқайсысының қажеттілігінің негіздемесі келтірілген.

1. Білім беру ұйымы басшысының Білім беру ұйымдарында балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі «ДосболLIKE» бағдарламасын іске асыру туралы бұйрығы.

Аталған бұйрық білім беру ұйымында Бағдарламаны іске асырудың басталуына құқықтық және ұйымдастырушылық негіз болып табылады. Бұйрық:

1.1. Жауапты орындаушыларды анықтайды (Бағдарламаның үйлестірушісі, Буллингке қарсы топ мүшелері);

1.2  Бағдарламаны тәрбие жұмысына енгізуді ресімдейді;

1.3 Бағдарламаның мақсаттарын, міндеттерін және күтілетін нәтижелерін бекітеді;

1.4. Барлық қатысушылардың іс-әрекеттеріне әкімшілік қолдау мен дәйектілікті қамтамасыз етеді.

Осылайша, бұйрық Бағдарламаға ресми мәртебе береді және буллингтің профилактикасы бойынша басқару, әдістемелік және педагогикалық жұмысты бастау нүктесі ретінде қызмет етеді.

2.     Буллингке қарсы команданың жұмыс жоспары

Буллингке қарсы команданың қызметі нақты жоспар бойынша жүргізілгенде тиімділігін көрсетеді.

Жоспар:

2.1 Жәбірлеу жағдайларының алдын алу және оларға жедел әрекет ету жұмыстарын жүйелейді;

2.2 Мамандар арасында міндеттерді бөледі (педагог-психолог, сынып жетекшілері /кураторлар, әлеуметтік педагог және т. б.);

2.3 Ағартушылық, диагностикалық, коррекциялық және мониторингілік іс-шаралар кешенін қамтиды.

Жоспар пәнаралық және кіріктірілген тәсілді қамтамасыз ете отырып, Буллингке қарсы команданың қызметін мақсатты, дәйекті және өлшемді етеді.

 

3.     Буллингке қарсы команда мүшелерінің кезекшілік журналы

Кезекшілік журналы білім беру ұйымындағы тұлғааралық атмосфераны профилактикалық бақылау құралы ретінде қызмет етеді. Ол:

3.1. Буллингке қарсы команданың үзілістерде, дәліздерде, іс-шараларда болуын тіркеуге;

3.2.Деструктивті өзара әрекеттесу көріністерін және буллинг дабылдарын белгілеуге;

3.3 Дереу ден қою әрекеттерін бақылауға;

3.4. Жағдайды талдау және профилактикалық шараларды жоспарлау үшін ақпаратты жазып алуға мүмкіндік береді.

Журнал бақылаулардың ашықтығын, жүйелілігін және тұрақтылығын, сондай-ақ Буллингке қарсы команда жұмысының есептілігін қамтамасыз етеді.

4.     Оқу жылына арналған тәрбие жұмысының жоспары

Бағдарлама тақырыбын мектептің – колледждің тәрбие жұмысының жоспарына кіріктіру:

4.1. Зорлық-зомбылықсыз қарым-қатынас, эмпатия және әлеуметтік жауапкершіліктің негізгі идеяларын қазіргі білім беру іс-шараларына қосуға мүмкіндік береді;

4.2. Сынып сағаттары, акциялар, ата-аналар жиналыстары және білім беру ұйымының түрлі жобалары арқылы қауіпсіз ортаны қалыптастыруда сабақтастықты қамтамасыз етеді;

4.3. Білім беру ұйымының тәрбие саясатының стратегиялық бағытын көрсетеді.

Мұндай жоспар буллингтің профилактикасын білім алушылардың құндылыққа негізделген тәрбиесі мен азаматтық қалыптасуының бірыңғай жүйесінің бір бөлігіне айналдырады.

5.     Мектепішілік/колледжішілік бақылау жоспары

Бағдарлама бойынша жүргізілетін жұмыстарды бақылау оның жүзеге асырылуының қажетті шарты болып табылады.

Білім беру ұйымының ішкі бақылау жоспары:

Іс-шаралардың орындалуын тексеру критерийлері мен мерзімдерін белгілейді;

5.2 Қиындықтар мен тәуекелдерді уақтылы анықтауға мүмкіндік береді;

5.3 Білім беру процесіне қатысушылардан кері байланыс алуға ықпал етеді;

5.4. Қатысудың тиімділігін талдау арқылы педагогтердің кәсіби дамуын ынталандырады.

Бақылау функциясы Бағдарламаны енгізу сапасын және оны өзгермелі жағдайларға бейімдеу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

6.     Сынып жетекшісінің/куратордың жұмыс жоспары

Сынып жетекшісі/куратор Бағдарламаның балалар ұжымындағы негізгі бағыттаушысы.

Бағдарламаның міндеттерін жұмыс жоспарына қосу:

6.1. Тақырыптық сабақтарға, тренингтерге, жобаларға және білім алушылармен жеке жұмысқа қатысуын көрсетеді;

6.2 Балалардың эмпатия, сыйластық, ынтымақтастық дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді;

6.3 Белгілі бір сыныптың/топтың ерекшеліктерін ескеруге және профилактикалық жұмысын құруға мүмкіндік береді.

Мұндай жоспар Бағдарламаны жүзеге асыруды сыныптық/топтық қоғамдастық шеңберінде дәйекті, бейімделген және тұрақты етеді.

Қорытынды

Бағдарламаны іске асыру бойынша жергілікті нормативтік актілерді әзірлеу және енгізу ережелердің ресми орындалуын ғана емес, Бағдарламаны мектептің/колледждің педагогикалық, тәрбиелік және басқару практикасының ажырамас бөлігіне айналдырады. Бұл буллингтің профилактикасына және білім алушылар арасында сыйластық қарым-қатынас мәдениетін дамытуға ықпал ететін қауіпсіз, қолдаушы және инклюзивті білім беру ортасын қалыптастыру үшін нормативтік, ұйымдастырушылық және әдістемелік негіз құрайды.

Үлгі

Білім беру ұйымы басшысының Бағдарламаны іске асыру туралы бұйрығының үлгісі:

Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің / облыстың / қаланың Білім басқармасының  білім беру ұйымдарында балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі «ДосболLIKE» бағдарламасын енгізу туралы бұйрығы / хаты (нөмірі, күні) негізінде

БҰЙЫРАМЫН:

1.       Мектепте/колледжде Білім беру ұйымдарында балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі «ДосболLIKE» бағдарламасы іске асырылсын.

2.       Педагогикалық кеңесте:

1) Буллингке қарсы команда туралы Ереже;

2) Мектепте/колледжде жедел әрекет ету алгоритмі қаралып, бекітілсін.

3.       Іс - шараларды өткізу мерзімдерін айқындап, «Білім алушыны жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы» жаңа бағытын құра отырып, Тәрбие жұмысының жоспарына және мектептің/колледждің ішкі бақылау жоспарына қосымша бөлімдер енгізілсін.

4.       Бағдарламаның жұмыс істеуі үшін педагогикалық қызметкерлер арасынан құрамды анықтап, Буллингке қарсы команда бекітілсін.

5.       Буллингке қарсы команда баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі жоспарды іске асыруды қамтамасыз етсін.

6. Сынып жетекшілерінің / кураторлардың, педагог-психологтердің, әлеуметтік педагогтің жұмыс жоспарына Бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс - шаралар енгізілсін.

7. Осы бұйрықтың орындалуын бақылауды өзіме қалдырамын.

2. Буллингке қарсы команданың жұмыс жоспары

№		Іс-шаралар атауы		Мерзімі		Жауаптылар		Аяқталу нысаны
1.		Буллингке қарсы команданың қызметін ұйымдастыру 1. білім беру ұйымының ынталы педагогтерін, қызметкерлерін тарта отырып, Буллингке қарсы команда құру 2. Буллингке қарсы команда отырысын өткізу: басшы мен хатшыны сайлау; Буллингке қарсы команда мүшелері арасында функцияларды, міндеттерді, жауапкершілікті бөлу. 3. Буллингке қарсы команда туралы Үлгілік ережеге түзетулер енгізу (қажет болған жағдайда).		Тамыз		Басшы		Хаттама       Ереже       Буллингке қарсы команданың құрамы
2.		Диагностиканы ұйымдастыру: мектептердің 1-11- сыныптары/ колледждердің 1-2 - курс білім алушылары арасында білім беру ортасындағы буллингтің таралуы мен ерекшеліктерін анықтау; мектептердің 4-11- сыныптары/ колледждердің 1-2- курс білім алушылары, педагогтер және 4-11- сыныптары/ колледждердің 1-2- курс білім алушыларының ата-аналары арасында білім беру ұйымындағы эмоционалдық атмосфераның жайлылық деңгейін диагностикалау.		Тамыз				Өткізу кестесі, диагностика материалдары, талдамалық анықтама
3.		Білім алушылардың жағдайлары мен осал топтары туралы деректерді жинауды қоса алғанда, білім беру ұйымдарында буллингтің ағымдағы жай-күйіне кешенді талдау жүргізуді ұйымдастыру		Тамыз				Талдамалық анықтама
4.		Бағдарлама туралы ақпараттық науқан ұйымдастыру: 1. Білім беру ұйымының педагогтері үшін кіріспе семинарын өткізу 2. Білім беру ұйымының қызметкерлері үшін семинарлар өткізу 3. Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталықтары шеңберінде ата-аналарға арналған сабақтар бағдарламасына баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы тақырыптарын енгізу 4. Әлеуметтік желілерде посттар орналастыру; 5. Білім беру ұйымының сайтында арнайы айдар құру		Тамыз                     Үнемі				Ақпарат         Сабақтар бағдарламасы
5.		Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлеу және оны іске асыру		Тамыз				Жоспар
6.		Педагогикалық кеңеске дайындық: 1)               Білім беру ұйымында жәбірлеу (буллинг)  мәселесінің бар екенін мойындауға және онымен жұмыс істеу ұстанымын қалыптастыруға арналған материалдарды дайындау; 2)               Буллингке қарсы команданың және білім беру ұйымының қызметін реттейтін құжаттарды бекіту үшін әзірлеу.		Тамыз				Педагогикалық кеңестің хаттамасы Ақпарат Құжаттар
7.		Ұйымдастыру: 1. «ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ КеАҚ базасында «Білім беру ұйымдарында буллингтің алдын алу бағдарламасының ғылыми-практикалық негіздері және мазмұны» бағдарламасы бойынша педагогтердің біліктілігін арттыру; 2. Білім беру ұйымының қызметкерлерін (техникалық персонал, медбикелер, асхананың қызметкерлері және т. б.) балалар арасындағы жәбірлеу/буллинг көріністеріне жедел әрекет етуді оқыту; 3. Буллингтің нақты жағдайларын шешуде мүдделерді, ұстанымдарды және әрекеттесу тәсілдерін келісу үшін ата-аналармен ынтымақтастық жасау; 4. Бағдарламаны жүзеге асыратын білім беру ұйымдарымен желілік өзара әрекеттесу; 5.  Әлеуметтік әріптестерді тарту, мүдделі мемлекеттік органдар мен ұйымдарды, үкіметтік емес ұйымдарды, бизнес-құрылымдарды тарту жөніндегі жұмыстар.		Тамыз		Басшы Педагог-психолог		Біліктілікті арттыру кестесі   Тренингілер кестесі   Ата-аналардың тізімі Бірлескен іс-шаралар жоспары Шарттар, меморандумдар
8.		Білім беру ұйымдарында ықтимал қақтығыстар аймақтарын белгілеу (киім ауыстыратын бөлмелер, демалыс аймақтары, дәретханалар және т.б.)		Тамыз-қыркүйек				Білім беру ұйымының сызбасы
9.		1-11-сынып білім алушыларына /колледждің 1-2 курс білім алушыларына Бағдарлама бойынша сабақтарды сыныптардың тәрбие жұмысы жоспарларына енгізу және олардың өткізілуін бақылауды ұйымдастыру.		Тамыз-қыркүйек				Тәрбие жұмысының жоспарлары. Кесте
10.		Бағдарламаның мақсатын, міндеттерін, жұмыс әдістерін түсіндіре отырып, білім беру ұйымының ата-аналар жиналысын өткізу		Қыркүйек				Хаттама
11.		Буллингке қарсы команданың және білім алушылардың өзін-өзі басқаруының бірлескен отырысын өткізу: 1. Буллингтің алдын алу бойынша мінез-құлық ережелерін әзірлеу; 2. Оқыту бағдарламасы бойынша жобалау қызметін іске асыру; 3. Өзін-өзі басқару органдарының жұмысына буллингтің профилактикасы шараларын енгізу; 4. Жасаралық өзара іс-қимылды ұйымдастыру (бастауыш, негізгі, жоғары буынның білім алушылары).		Қыркүйек				Хаттама. Білім беру ұйымындағы өзін-өзі басқарудың жұмыс жоспары
12.		Білім беру ұйымындағы эмоционалды атмосфераның әл-ауқат деңгейін диагностикалау (білім беру ұйымының педагогикалық ұжымы)		Қаңтар				Материалдар Талдамалық анықтама
13.		Диагностика: мектептердің 1-11- сынып оқушылары мен колледждердің 1-2- курс білім алушылары арасында білім беру ортасындағы буллингтің таралуы мен ерекшеліктерін анықтау; мектептердің 4-11- сынып оқушылары, колледждердің 1-2- курс білім алушылары, педагогтер және 4-11- сыныптар/ колледждердің 1-2- курс білім алушыларының заңды өкілдері арасында білім беру ұйымындағы эмоционалдық атмосфераның жайлылық деңгейін диагностикалау.		Мамыр				Өткізу кестесі, диагностика материалдары, талдамалық анықтама
14.		Білім беру ұйымының сайтында, стендтерде, әлеуметтік желілерде материалдарды дайындау және орналастыру		Үнемі				Материалдар
15.		Бағдарламаны іске асырудың оң тәжірибесін тарату		Үнемі				Материалдар
16.		Білім алушыларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі іс-шаралар жоспарының орындалуын талдау		Мамыр				Есеп
17.		Бағдарламаны іске асырудың барысы жайында талдамалық есеп дайындау		Мамыр				Талдамалық анықтама
18.		Келесі оқу жылына білім алушыларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі іс-шаралар жоспарының жобасын әзірлеу		Маусым				Жоспар жобасы
Жәбірлеу (буллинг) белгілерін немесе деректерін анықтау кезіндегі іс-қимыл жоспары
11	«Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларына» сәйкес жәбірлеудің (буллингтің) белгілері немесе деректері туралы сигналды қабылдау				Педагог-психолог		Журналдағы жазба
22	Білім алушыларға қатысты жәбірлеу (буллинг) белгілеріне жедел әрекет етуді ұйымдастыру				Команданың барлық мүшелері
33	Білім беру ұйымдарында жәбірлеудің (буллингтің) әрбір нақты жағдайы бойынша көмек көрсетудің жеке жоспарын әзірлеу						Жеке көмек көрсету жоспары Есеп
44	Белгілі бір сыныпта / топта буллингтің анықталған жағдайы бойынша көмек көрсету жоспарын іске асыруды үйлестіру
55.	Жәбірлеуден (буллингтен) зардап шеккен оқушыларға көмек көрсетуді ұйымдастыру

 

3.   Буллингке қарсы команда мүшелерінің кезекшілік журналы

№	Аты-жөні	Уақыты	Оқиғаның сипаты	Қолы
1

 

4.                  Оқу жылына арналған тәрбие жұмысының жоспары

№	Іс-шаралар атауы	Аяқталу нысаны	Жауаптылар	Орындау мерзімі
1.                    1	Бағдарлама бойынша мектептер/колледждердің 1-2-курс білім алушыларының жобалау қызметін ұйымдастыру	Ақпарат	Директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары Сынып жетекшілері/кураторлар	Жыл бойы
2.                      2	Білім беру ұйымында барлық білім алушылардың қатысуымен жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы бойынша іс-шараларды ұйымдастыру	Ақпарат	Директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары	Жыл бойы
3.                    3	Ювеналды полиция, құқық қорғау органдары және Психикалық денсаулық орталығы өкілдерімен кездесулер	Ақпарат	Директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары	Жыл бойы
4.                      4	Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталықтары шеңберінде баланың заңды өкілдеріне  арналған сабақтарды ұйымдастыру	Ақпарат	АПҚО қызметін ұйымдастыру жөніндегі жұмыс тобының мүшелері
5.                    5	Өзін-өзі басқару органдарының жұмысына жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы шараларын енгізу   Жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы бойынша мінез-құлық ережелерін әзірлеу   Бағдарлама бойынша жобалау қызметін іске асыру Бастауыш, негізгі және жоғары буындағы білім алушылар арасындағы жастараралық өзара әрекеттестікті ұйымдастыру.	Ақпарат

 

 

 

3-қосымша

 

ЖӘБІРЛЕУ (БУЛЛИНГ) БЕЛГІЛЕРІНЕ ЖЕДЕЛ ӘРЕКЕТ ЕТУ АЛГОРИТМІ

Білім алушыларға қатысты жәбірлеу (буллинг) белгілері анықталған жағдайда жедел әрекет ету алгоритмі

Егер сіз жанжалдың, жәбірлеудің (буллингтің) куәгері болсаңыз, онда мына әрекеттерді жасауыңыз қажет:

1.   Жағдайдың қатысушылар және сіз үшін қаншалық қауіпті екенін бағалау.

2.   Жағдайға жедел әрекет ету: ескерту жасау, қатысушыларды тоқтату.

3.   Жанжалды тоқтату мүмкін болмаған жағдайда және қатысушылардың өмірі мен денсаулығына айқын қауіп төнген кезде көмекке жүгіну.

 4. Оқиға туралы Буллингке қарсы команда мүшелеріне, мектеп/колледж әкімшілігіне немесе кезекші әкімшіге келесі нөмірлер арқылы хабарлау:

+7 (7ХХ) ХХХ ХХ ХХ (Буллингке қарсы команда жетекшісінің телефон нөмірі);

+7 (7ХХ) ХХХ ХХ ХХ (директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарының телефон нөмірі);

+7 (7ХХ) ХХХ ХХ ХХ (кезекші әкімшінің телефон нөмірі).

5. Қақтығысқа қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдау.

6. Қажет болған жағдайда алғашқы медициналық көмек көрсету үшін мектептің /колледждің медицина қызметкерлерін шақыру.

7. Анықталған дерек туралы мектеп әкімшілігіне хабарлау.

Буллингке ұшыраған білім алушылардың жедел әрекет ету ережелері

Бұл ережелер үш блоктан тұрады:

1.Егер сен жәбірлеудің/буллингтің куәгері болсаң;

2.Егер сен жәбірлеудің/буллингтің құрбаны болсаң;

3.Егер сен жәбірлеу/буллинг жағдайында агрессор болсаң.

 

Егер сен жәбірлеудің/буллингтің куәгері болсаң

1.   Мәселенің бар екенін мойындау. Егер сен біреуді үнемі ренжітіп жүргенін байқасаң, бәрі өзі шешіледі деп күтуге болмайды. Мәселені мүмкіндігінше тезірек шешу маңызды.

2.   Өзің сенетін ересек адамға: ата-анаңа, сынып жетекшісіне/кураторға, мұғалімдеріңнің біріне немесе мектеп психологіне айту: Егер оларға жүгінуге қысылсаң, онда оқиға туралы хат жазып, хатты сенім жәшігіне салуға болады.

3.   Егер сен біреудің ренжіткенін көрсең, араласу. Буллинг жағдайында өзіңе қауіп төндірмеуің керек, бірақ жәбірлеу жағдайына куә болсаң, онда дереу кедергі жасап, оқиғаны тоқтату маңызды. Егер мұны өзің жасай алмасаң, айналаңдағы ересектердің көмегіне жүгін.

4.   Агрессорға буллингтің жаман әрекет екенін және оны қолдамайтыныңды түсіндіру. Буллинг – бұл басқа адамның қадір-қасиетін төмендететін адам құқықтарының бұзылуы екендігін ескерту жеткілікті. 

5.   Жәбірленушіге қолдау көрсету. Сыныпта/топта болып жатқан жәбірлеу/буллинг оқиғаларына қарсы екеніңді көрсет әрі қолдамайтыныңды түсіндір.

6.   Басқаларға үлгі болу. Сыныбыңда/тобыңда балалар бір-бірімен дос болғысы әрі араласқысы келеді, бірақ оны қалай жасау керегін білмейді. Біреулер басқа біреуді ренжітіп, көңіл көтеруге үйреніп алған, ұнамаған адамға қарсы бірігуді әдетке айналдырған. Достық құру мен сабырлы қарым-қатынас жасау — күн сайын агрессия мен жағымсыздыққа тап болудан әлдеқайда жақсы екенін көрсет. Мұны тек бір-бірімізге құрметпен қараған жағдайда ғана жүзеге асыруға болады.

Егер сен жәбірлеудің/буллингтің құрбаны болсаң

1. Сабыр сақта! Басында агрессорға мүлдем көңіл аудармауға тырысу керек. Бұл әрекет агрессор сенің жәбірлеудің құрбаны болуға бейім екеніңді тексеру кезінде іске асады. Егер агрессор күш қолданып жатса, бұл әдіс іске аспайды.

2. Кетіп қал! Мүмкін болса, агрессордан аулақ жүруге тырыс. Агрессор әдетте саған шабуыл жасайтын, адамдар аз жүретін орындармен жүрмеуге тырыс. Үлкендерге, әсіресе ересектер мен мұғалімдерге/педагогтерге жақын бол. Ересек адамдардың болуы агрессорды тоқтата алады. Егер жәбірлеу/буллинг мектепке/колледжге барар жолда болса, онда мектепке/колледжге баратын және үйіңе қайтатын кезде басқа жолды таңда.

3. Өзіңе ұнамайтын нәрсені айт! Агрессорға оның істегенін ұнатпайтыныңды және оны тоқтату керек екенін сабырмен және анық түсіндір. Бұл ретте «Тоқтат!», «Таста!» «Доғар!» деген нақты сөздерді қолдан.

4. Екінші бір адамға сені жәбірлеп жатқаны туралы айт. Өзің сенетін ересек адамға: мұғалімге/педагогке, ата-анаңа, мектеп/колледж директорына немесе Буллингке қарсы команда мүшесіне ескерт.

5. Сенім білдір! Есіңде болсын, сен буллингке ұшырағаныңа кінәлі емессің. Көмек пен қолдау сұрауға қорықпа.

 

Егер сен жәбірлеу/буллинг жағдайында агрессор болсаң:

1.   Тоқта және ойлан: өз әрекеттеріңмен басқаларға тигізетін зардапты түсінуге тырыс.

2.   Көмек сұра: жағдайды түсіну үшін мұғаліммен/педагогпен, ата-анаңмен немесе өзің сенетін ересек адаммен сөйлес.

 

3.   Кешірім сұра және түзел: егер біреуді ренжіткен болсаң, кешірім сұра, мінез-құлқыңды жақсы жаққа өзгертуге тырыс.

4.   Өз эмоцияларыңды басқара бі: осындай жағдайлардың қайталануын болдырмау үшін эмоцияларыңды және мінез-құлқыңды қалай басқаруға болатындығы туралы білуге тырыс.

5.   Шешім қабылда: осы секілді оқиғаны болдырмау үшін, өзің жүрген ортада позитивті болуға тырыс.

 

Білім беру ұйымы басшысының кәмелетке толмағандар арасындағы жәбірлеу (буллинг) фактілеріне  жедел әрекет ету алгоритмі

 

1-қадам. Жәбірлеу (буллинг) немесе кибербуллинг туралы ақпарат алу

Білім алушылар арасында зорлық-зомбылық, жәбірлеу (буллинг) немесе кибербуллингтің ықтимал жағдайы туралы ақпарат түскен кезде білім беру ұйымының басшысы алынған ақпаратты инциденттерді есепке алу журналына дереу тіркеуге міндетті. Барлық қатысушылардың құпиялылығын қамтамасыз ету және олардың құқықтарын бұзуы мүмкін мәліметтердің таралуына жол бермеу маңызды.

2-қадам. Қорғаншылық органдарымен және уәкілетті органдармен өзара іс-қимыл

Білім беру ұйымының басшысы 1 сағат ішінде баланың өмір сүру жағдайлары мен тәрбиесіне тексеру жүргізу үшін қорғаншылық органдарына білім алушылар арасында жәбірлеу (буллинг) немесе кибербуллинг болуы мүмкін жағдай туралы хабарлайды.

Қамқоршылық органдары әлеуметтік педагогпен, педагог-психологпен, сынып жетекшісімен/куратормен, сондай-ақ ішкі істер органдарының қызметкерлерімен бірлесіп, баланың өмір сүру жағдайлары мен тәрбиесін тексеруге бірден кіріседі. Тексеру барысында қауіп факторлары анықталады, барлық қатысушылардан түсініктемелер алынып, баланың тұрмыстық жағдайы мен психологиялық жай-күйі жазылады. Білім беру ұйымының басшысы комиссияны сүйемелдеуді және қолдауды қамтамасыз етеді, барлық қажетті құжаттарды ұсынады және қажетті ақпаратқа қол жеткізуге кепілдік береді.

Егер тексеру нәтижесінде зорлық-зомбылық немесе буллинг фактілері расталса, зорлық-зомбылық, жәбірлеу (буллинг), кибербуллинг белгілерін анықтау туралы ақпарат тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларды тексеру актісін қоса бере отырып, ішкі істер органдарына; кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссияға, кәмелетке толмағандардың құқықтарының сақталуын және қорғалуын қамтамасыз ету жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын барлық уәкілетті мемлекеттік органдарға жіберіледі.

3-қадам. Баланы психологиялық қолдау және білім беру ұйымының ішінде қолданатын шаралар

Білім беру ұйымы ішінде сыртқы органдарға ақпарат берумен бір мезгілде зардап шеккен баланы қорғау бойынша бастапқы шаралар қабылдануы тиіс. Мекеме басшысы психологиялық қолдауды ұйымдастырады, қатысушылар арасындағы одан әрі байланысты болдырмау жөнінде шаралар қабылдайды, қажет болған жағдайда басқа сыныпқа/топқа ауысуға немесе уақытша алшақтатуға көмек береді. Мектеп/колледж тарапынан жәбірленуші үшін де, жәбірлеуге қатысушылар үшін де психологпен тұрақты кездесулерді, мінез-құлық мониторингін, ата-аналармен жұмысты қамтитын жеке сүйемелдеу жоспары әзірленеді.

Білім алушыларды психологиялық қолдау кезең-кезеңмен жүзеге асырылады және үш негізгі кезеңнен тұрады: анықтау, қолдау және мониторинг.

1. Бірінші – анықтау кезеңінде –  білім алушылардың эмоционалдық жай-күйі мен агрессивтілік деңгейін диагностикалау және талдау, оның ішінде оқу жылының басында бейімделу тестілерін пайдалана отырып жүргізіледі. Өтініш келіп түскен немесе мәселе анықталған кезде іс ашылады. 24 сағат ішінде жағдайды бастапқы бағалау жүзеге асырылады, директорға, баланың заңды өкеілдеріне және сынып жетекшісіне/кураторына хабарланады, ал жағдай арнайы журналға жазылады. Содан кейін кешенді бағалау жүргізіледі: жиналған ақпарат талданады, құпиялылық туралы келісімге қол қойылады, жағдайға қатысушылармен кездесулер ұйымдастырылады. Бұл процесс үш жұмыс күнінен аспайды.

2. Екінші кезең – қолдау – жеке көмекті жоспарлау мен жүзеге асыруды қамтиды. Жұмыстың егжей-тегжейлі жоспары жасалады, баланы сүйемелдеу жөніндегі іс-қимылдар келісілетін Буллингке қарсы команданың жауапты мүшелері тағайындалады. Жоспар ата-аналармен және білім алушының өзімен келісіледі. Қажет болған жағдайда процеске Полиция департаментінің Жергілікті полиция қызметі басқармасының ювеналды полиция қызметкерлері сияқты мамандар, тьюторлар, мектеп психологтері, еріктілер және т.б. қосымша мамандар тартылады. Жоспар (жағдайдың күрделілігі мен динамикасына байланысты) үш айдан бір жылға дейінгі мерзімде жүзеге асырылады.

3. Соңғы кезең – мониторинг және одан әрі шешім қабылдау. Бұл кезеңде жоспардың орындалуын үнемі бақылау жүзеге асырылады және жүргізілген жұмыстың тиімділігі талданады. Ай сайын бақылау шолулары өткізіледі, мамандардан, ата-аналардан және білім алушының өзінен кері байланыс алынады, аралық қорытындылар шығарылады. Жұмыс қорытындысы бойынша Буллингке қарсы команда отырыс өткізеді, онда кейсті жабу туралы шешім қабылданады. Ол жабылғаннан кейін де бала үш ай бойы бақылауда болады. Егер жағдай сүйемелдеуді жалғастыруды талап етсе, ағымдағы жоспардың мерзімі аяқталғанға дейін 15 күн бұрын одан әрі шаралар мен мерзімдер талқыланады.

4-қадам. Құжаттандыру және есептілік

Басшы ішкі құжаттаманың тиісті жүргізілуін қамтамасыз етеді: тексеру актілері, әңгімелесу хаттамалары, педагогтердің есептері, көмек көрсету бойынша жеке жоспарлар. Барлық ақпарат дербес деректерді қорғау туралы заңнаманы сақтай отырып, жабық түрде беріледі. Жұмыс нәтижелері бойынша ішкі есеп қалыптастырылады, ол қажет болған жағдайда білім беру органдарына немесе прокуратураға ұсынылады.

Жедел әрекет ету алгоритмінің орындалуын бақылауды басшының өзі жүзеге асырады. Қайталану қаупі немесе күрделі жағдайлар болған кезде қайта тексеру жүргізіледі, сондай-ақ құқық қорғау органдарына одан әрі шаралар қабылдау туралы сұрау салынады.

5-қадам. Жәбірлеуге ұшыраған немесе қатысқан білім алушылармен жүргізілетін жұмысты анықтау

Сондай-ақ жоспардан тыс педагогикалық отырыстар өткізілуі мүмкін, оның нәтижелері бойынша жәбірлеуге ұшыраған немесе оған қатысқан кәмелетке толмаған оқушыны одан әрі оқыту және сүйемелдеу туралы шешім шығарылады. Егер жағдай жүйелі сипатқа ие болса немесе психологиялық бұзылуларға әкеп соқтырса, материалдар отырыста қарап және профилактикалық есепке қою үшін Кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссияға жіберіледі.

Ерекше нұсқаулар

Балаға қатысты зорлық-зомбылық, жәбірлеу (буллинг), кибербуллинг туралы ақпарат оны алған сәттен бастап бір сағат ішінде берілуге тиіс. Тарату арналары: ұялы байланыс, электрондық пошта, органдармен ресми байланыс жүйелері.

Басшы «Бала құқықтары туралы» ҚР Заңына, «Білім туралы» ҚР Заңына және 2024 жылдан бастап буллинг пен кибербуллинг жекелеген құқық бұзушылықтар ретінде енгізілген ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексіндегі жаңа өзгерістерге сәйкес балалардың құқықтарын уақтылы ақпараттандыруға және қорғауға жауапты.

 

Барлық органдар мен ұйымдардың ведомствоаралық

өзара іс-қимыл алгоритмі

1. Фактілер анықталғаннан немесе ол туралы хабарлама алынғаннан кейін барлық уәкілетті мемлекеттік органдар жедел түрде хабарлануы тиіс: ішкі істер органдары, прокуратура, білім беру, денсаулық сақтау органдары (қажет болған жағдайда), сондай-ақ баланың құқықтары жөніндегі өңірлік уәкілетті өкілдер.

Жағдайға жедел әрекет ету: ескерту жасау, қатысушыларды тоқтату.

Ақпарат белгі алынғаннан кейін бір сағаттан кешіктірілмей берілуі тиіс.

Білім беру ұйымының басшысы немесе өзге де жауапты тұлға (психолог, әлеуметтік педагог) баланың аты-жөнін, оқиғаның мән-жайын, зорлық-зомбылықтың болжамды түрін көрсете отырып, қысқаша анықтама (жазбаша немесе электрондық нысанда) жасайды.

Хабарлама қорғалған байланыс арналары (электрондық пошта, қорғалған мессенджер, қызметтік жүйе) арқылы жіберіледі.

Хабарлама мына органдарға жіберіледі:

1. Аудандық полиция бөлімі

2. Аудандық (қалалық) білім беру бөлімі

3. Баланың құқықтары жөніндегі уәкіл.

2. Жергілікті атқарушы органдар зорлық-зомбылыққа, жәбірлеуге (буллингке), кибербуллингке ұшыраған балалар туралы деректерді Баланың құқықтары жөніндегі уәкілге, сондай-ақ оның байланыс деректерін зорлық-зомбылыққа, жәбірлеуге (буллингке), кибербуллингке ұшыраған балалардың отбасыларына береді.

Деректер мыналарды қамтиды:

1)  Баланың аты-жөні;

2)  туған күні;

3)  оқу орны, сыныбы/курсы туралы мәліметтер;

4)  ата-аналардың (заңды өкілдердің) байланыс деректері;

5)  жағдайдың қысқаша сипаттамасы;

6)  қолда бар медициналық, психологиялық қорытындылар (егер бар болса).

3.Ішкі істер органдары жәбірлеуден (буллингтен) зардап шеккен баланың заңды өкілі жүгінген жағдайда өз қызметін «Балаларды жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 506 бұйрығының 3-тарауы 16-тармағына сәйкес жүзеге асырады.

 

ЖӘБІРЛЕУГЕ (БУЛЛИНГКЕ), КИБЕРБУЛЛИНГКЕ ҰШЫРАҒАН НЕМЕСЕ КУӘГЕР БОЛҒАН КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН БАЛАЛАРҒА КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖӨНІНДЕГІ ЖАДЫНАМА

Жәбірлеуден (буллингтен) немесе кибербуллингтен зардап шеккен балаға білім беру ұйымы жағдайды кешенді бағалауды, баланың құқықтары мен міндеттері туралы құқықтық білім беруді, сондай-ақ әлеуметтік оңалту бойынша жеке жұмыс жоспарын әзірлеуді қамтитын психологиялық қолдау көрсетеді.

Зардап шеккен білім алушымен алғашқы әңгімелесу кезінде білім беру ұйымының қызметкерлеріне мыналар ұсынылады.

Сабырлы және мейірімді болу. Зорлық-зомбылық, буллинг немесе кибербуллинг туралы хабарлаған баламен қарым-қатынас кезінде қызметкер эмоционалды ұстамдылықты сақтауға міндетті. Әңгіме құпиялылықты қамтамасыз етіп, этикалық нормаларды сақтай отырып, сондай-ақ кәмелетке толмағанның жасын, эмоционалдық жағдайын және сенім деңгейін ескере отырып, тыныш жағдайда өткізіледі. Әңгіме жұмсақ, қолдаушы мәнерінде жүргізіледі. Баланы кінәлауға, оның сөзін бағалауға немесе күмән келтіруге тыйым салынады.

Білім алушыны мұқият тыңдау. Қосымша сұрақтар қоймай, сөзін бөлмей тыңдау. Барлық нақтылау тек не болып жатқанын түсіну үшін қажет болған жағдайда ғана беріледі. Негізгі ойларды сөзбе-сөз, түсіндірусіз жазу керек.

Балаға болған оқиға туралы айтқызып, дұрыс әрекет еткеніне сендіру. Білім алушы не болғанын хабарлай отырып, дұрыс әрекет жасағанын атап өту қажет. Зорлық-зомбылық немесе буллинг жағдайында көмек сұрау фактісі жауапкершілікті және білім беру ортасындағы мінез-құлықтың рұқсат етілген шекараларын түсінетінін көрсетеді. Білім алушының іс-әрекеті жеке қауіпсіздігі және қолдау жүйесімен өзара іс-қимыл қағидаттарына сәйкес келетіндігін атап өту маңызды.

Онымен диалог жүргізіп, тек негізгі ақпаратты жинауға, жағдайды нақтылауға қажетті мейлінше аз сұрақ қою. Әңгімелесу кезінде тек оқиғаның негізгі мән-жайларын нақтылауға бағытталған сұрақтар санымен шектелу ұсынылады. Баланың күйзелістік жағдайын күшейтетін егжей-тегжейлі сұрақтардан аулақ болған жөн.

Білім алушының жанын қайта жараламау үшін айтылғанды қайталатудан аулақ болу. Баладан оқиғаны бірнеше рет қайталап сұрамау. Бала көз жасына ерік беріп, қатты қиналып тұрса, одан эмоционалдық сәттерді егжей - тегжейлі «түсіндіруін» сұраудың қажеті жоқ. Негізгі мақсат – қосымша зиян келтірмеу.

Өз пікірлерін, болжамдары және қорытындыларын ұсынбау, оқушының әрекеттеріне түсінік бермеу. Қызметкердің жеке пікір білдіруге, қорытынды жасауына тыйым салынады. Баланың әрекеттері түсіндірілмейді немесе күмән туғызбайды. Қойылған сұрақтар бейтарап, бағалауға жол бермейтін нысанда тұжырымдалуы және жағдайды алдын ала түсіну үшін маңызы бар фактілерге ғана қатысты болуы тиіс.

Білім алушының болған оқиғаның маңызды сәттерін қайталауына кедергі жасамау керек. Әңгімелесу барысында білім алушыға болған оқиғаның мәнін еркін, өзіне тән қарқынмен баяндауға мүмкіндік беру керек. Білім алушының орын алған жағдай туралы әкімшілікке, ата-анасына / заңды өкілдерге, мамандарға хабарлауы керек екеніне көзін жеткізу.

Әңгіме аяқталғаннан кейін білім алушыға ақпарат әкімшілікке, ата-анасына (заңды өкілдерге), мектеп психологіне және (қажет болған жағдайда) уәкілетті органдарға берілетінін түсіндіру қажет. Бұл әрекеттің баланы қорғауға бағытталғанын ескере отырып, оны сабырлы қалыпта жасау маңызды.

Баланың айтқан ақпаратын толығымен, сөзбе-сөз жазу. Білім алушыдан алынған ақпарат уақыты, күні, әңгімеге қатысушылар және баланың төл сөзі көрсетіліп  жазылуы керек.

Жазбаша хаттама толтыру.

Білім алушымен алғашқы әңгімелесу нәтижелері бойынша жазбаша хаттама жасау қажет.

Хаттаманы уәкілетті маман (директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары, әлеуметтік педагог немесе білім беру ұйымы бойынша бұйрықпен тағайындалған басқа адам) ресімдейді. Құжатта негізгі мәліметтер: әңгімелесу күні мен уақыты, өткізілген орны, әңгіме жүргізген адамның лауазымы мен аты-жөні, білім алушы туралы мәліметтер (аты-жөні, жасы, сыныбы/курсы), болған оқиға туралы білім алушының әңгімесінің қысқаша, бірақ мазмұнды баяндалуы, сондай-ақ оның қарым-қатынас кезіндегі эмоционалдық жағдайы мен жалпы мінез-құлқы жазылады.

Хаттама кемінде екі маманның, мүмкіндігінше психологтің қатысуымен объективтілік пен бала құқықтарының сақталуын қамтамасыз ету үшін жазылады. Құжатқа барлық қатысушылар қол қояды, білім беру ұйымы басшысының қолымен куәландырылады және ішкі тергеу материалдарына қоса тіркеледі. Ведомствоаралық іс-қимыл шеңберінде немесе уәкілетті мемлекеттік органдардың сұрау салуы бойынша хаттаманы ықтимал пайдалану мақсатында белгіленген нысанды және құжатты ресімдеуге қойылатын талаптарды сақтау міндетті.

 

 

4-қосымша

 

ПЕДАГОГТЕРГЕ АРНАЛҒАН КІРІСПЕ СЕМИНАР

Педагогтерге арналған семинар-практикум

Білім беру ұйымдарында буллингтің профилактикасының негіздері

Мақсаты: білім беру ұйымдарында (бұдан әрі – ББҰ) буллингке жол бермеу мәселелері бойынша педагогтердің психологиялық-педагогикалық және практикалық құзыреттілігін арттыру.

Міндеттері: Бағдарламамен таныстыру.

Қатысушылар: Орта білім беру, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының педагогтері.

Өткізу нысаны: семинар-практикум (воркшоп).

Ресурстар: бейнепроектор, ББҰ-нда буллингтің алдын алу бойынша мұғалімдерге/педагогтерге арналған жадынамалар түріндегі материалдар.

Семинар барысы

1.       Сәлемдесу. Кіріспе сөз

Қайырлы күн, құрметті әріптестер! Бүгін біз мектеп базасында буллинг мәселесіне, онымен күресу әдістеріне және оның алдын алуға арналған өте маңызды іс-шара өткіземіз.

Қазақстандық балалардың әл-ауқатын қамтамасыз ету, олардың денсаулық, толыққанды даму және сапалы білім беру құқықтарын қорғау еліміздің мемлекеттік саясатының басым бағыттары болып табылады.

Бүгін бірде-бір бала өзін қорланған сезінбеуі және психологиялық немесе физикалық зорлық - зомбылыққа ұшырамауы керек. Біз мектептегі жәбірлеу мәселесінің өзектілігін талқылаймыз, буллингтің мәнін, балалар ұжымдарындағы жәбірлеуді анықтау және алдын алу құралдарын талдаймыз.

2. «Ассоциация» жаттығуы. Буллинг... бұл сөзге байланысты сіздерде қандай ассоциациялар туындайды? (Мұғалімдердің жауаптары).

3. «Өркен» БӘАҰҒПИ» КеАҚ-ның «Балалық шақ әлемі» YouTube арнасындағы «Буллингті алдын алу» тақырыбындағы бейнероликті келесі сілтеме бойынша көру ұсынылады:

https://www.youtube.com/watch?v=kMEpOQo7P4Y&list=PLA5eCSY2FeoSl1BP_nlCAffobS8jN8ZPG&index=18

Бейнероликті келесі сұрақтар бойынша талқылау:

Мектепте/колледжде балалардың буллинг жағдайында жәбірленуші, буллер немесе бақылаушы болмауына кім көмектесе алады?

Педагогтердің жауапкершілігі неде?

4. Шағын дәріс. Теориялық бөлім

Мақсаты: Бағдарламамен таныстыру.

Қазіргі уақытта әлемді балалық шаққа тән позитивті қабылдауды нигилизмнің, пессимизмнің, басқаларға қатысты зорлық-зомбылық пен аутодеструктивті мінез-құлықтың ығыстыруы жаппай үрдіске айналды.

Мәселен, 2024 жылғы Қазақстан Республикасындағы балалардың жағдайы туралы баяндаманың деректері бойынша:

1)  суицидке әкелетін балалардың психоэмоционалды жағдайының бұзылуы;

2)  балаларға қатысты қылмыстар, физикалық және психологиялық зорлық-зомбылық (буллинг, кибербуллинг және т. б.);

3)  балалар қылмысы, көбінесе отбасылардың қолайсыздығына байланысты;

4)  электрондық кеңістіктің теріс әсері (интернет, әлеуметтік желілер) жаппай сипатқа ие болды.

PISA 2018 халықаралық зерттеуі шеңберінде жүргізілген сауалнамаға сәйкес, Қазақстандағы 15 жастағы әрбір төртінші білім алушы буллингтің қандай да бір түріне: келемеждеуге, қорқытуға, физикалық буллингке ұшырайды. Интернетті пайдаланатын, ұялы телефондары мен компьютерлері бар 11-15 жас аралығындағы балалардың 70% - дан астамы электронды кеңістіктегі кибербуллингке ең осал болып табылады (ЮНИСЕФ, 2019).

Қорлау, жәбірлеу (буллинг) балалардың эмоционалдық әл-ауқатына және білім беру ұйымындағы жалпы қауіпсіздікке үлкен әсер етеді. Соңғы екі онжылдықта жүргізілген әлемдік зерттеулер жәбірлеудің зиянды салдары туралы білімді едәуір кеңейтті. Жәбірлеудің объектісіне айналған балалардың да, басқаларды жәбірлейтіндердің де дамуына теріс әсер ететіні анық.

Жәбірлеудің кез келген түрінің мәні – үстемдік ету және басқаларға күш көрсету. Көптеген бала үшін жәбірлеудің құрбаны немесе агрессоры ретінде қорлауға қатысу кездейсоқ құбылыс болуы мүмкін, ал басқалары үшін бұл созылмалы және әлеуметтік қауіпті мінез - құлық үлгісі.

Қазақстан Республикасының Үкіметі осы мәселені шешу үшін жүйелі шаралар қабылдауда. Оқу-ағарту министрлігінің тапсырысы бойынша «ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ» КеАҚ білім беру ұйымдарында буллингтің алдын алу бойынша әлемдік жетекші бағдарламаларға жан-жақты талдау жүргізді. Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, біз осы бағдарламаны әзірлеуге негіз болған зорлық - зомбылықтың алдын алу және оған қарсы тұрудың тиімді стратегияларын анықтадық.

Бағдарлама әрбір білім алушы өзін қауіпсіз сезінетін білім беру ортасын құруға бағытталған.

Бағдарламада халықаралық тәжірибенің біздің қоғам менталитетінің ерекшеліктерімен үйлестірілуі балаларымыздың бойында зорлық-зомбылықты қабылдамауды, бір-біріне деген жанашырлық, өзара түсіністік пен құрмет мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі, қоғамда осы идеяларды ілгерілетуге ықпал етеді.

Бағдарламаның мақсаты - білім беру ұйымдарында жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу және тиімді қарсы тұру жүйесін құру.

Міндеттері:

1.       Білім беру ұйымдарында жәбірлеуге (буллингке) қарсы іс - қимыл және алдын алу жүйесін құру жөніндегі ұйымдастыру іс-шараларын жүзеге асыру:

1) мектепішілік нормативтік құжаттарды әзірлеу;

2) педагогикалық ұжыммен кіріспе семинарларын өткізу;

3) жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу және оған қарсы тұру жөніндегі іс-шараларды мектептегі тәрбие жұмысының жоспарына енгізу;

4) білім беру ұйымында балалар арасында жәбірлеуге (буллингке) қарсы тұру бойынша педагогтерді, оқушыларды, ата-аналарды біріктіретін жүйе құру;

5) білім беру ұйымдарында қақтығыс болуы мүмкін жерлерді (киім ауыстыратын бөлмелер, демалыс аймақтары, дәретханалар, аумақ және т.б.) анықтау, оларды бейнекамераларымен жабдықтау мүмкіндіктерін пайдалану.

2. Оқу ұжымында қақтығысды жағдайлардың туындауына әсер ететін себептер мен факторларды анықтай отырып, әлеуметтік-психологиялық ахуалтың жай-күйіне диагностика жүргізу.

3. Білім алушылар арасында жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу және оған қарсы іс - қимыл, білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды интеллектін дамыту, білім беру ұйымдарында қолайлы әлеуметтік-психологиялық ахуал жасау бойынша педагогтердің, педагог-психологтердің, әлеуметтік педагогтердің біліктілігін жүйелі арттыруды ұйымдастыру.

4. Білім алушылар арасында жәбірлеу (буллинг) көріністеріне жедел әрекет ету алгоритмдерін меңгеру үшін білім беру ұйымдарының қызметкерлерін (техникалық персонал, медбикелер, асхананың қызметкерлері және т.б.) оқыту.

5. Балаларды жәбірлеу (буллинг) жағдайына тап болған кезде өзін-өзі ұстау ережелеріне үйретуді ұйымдастыру және олардың әлеуметтік-эмоциялық дағдыларын жүйелі түрде дамыту.

6. Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталығында «Буллингке тап болған балаға қалай көмектесуге болады» тақырыбы бойынша оқыту жүргізу.

7. Сыныптарда, жалпы білім беру ұйымдарында әлеуметтік-психологиялық ахуалға тұрақты мониторинг жүргізу.

«ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ» КеАҚ әзірлеген білім алушыларға арналған бағдарлама:

1)    білім алушылар арасында агрессивті және дұшпандық реакцияларды төмендетуге;

2)    тұлғааралық және топаралық қатынастарды оңтайландыруға;

3)    оқушылардың қақтығысда сындарлы әрекет ету дағдыларын қалыптастыруға;

4)    білім алушылардың толеранттылығын, эмпатиясын дамытуға бағытталған.

Бағдарлама мектеп оқушылары мен колледждердің 1–2-курс білім алушыларына арналған.  Бағдарламаның негізі – білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды дағдыларын дамытуға бағытталған жобалық қызмет.

Бағдарламаға:

1. Буллингке қарсы команда туралы Ереже

2. Ішкі актілердің тізбелері

3. Білім алушыларға қатысты жәбірлеу (буллингтің) белгілері анықталған жағдайда жедел әрекет ету алгоритмі

4. Педагогтерге арналған кіріспе семинарының әзірлемесі

5. Білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне арналған семинарлардың әзірлемелері

6. 1–4, 5–9, 10–11-сынып оқушылары мен колледждердің 1–2 курс білім алушыларының ата-аналарына арналған сабақтардың әзірлемелері

7. Бағдарлама бойынша 1-11 сынып оқушылары мен колледждердің 1–2 курс білім алушыларына арналған сабақтар негізінде жобалау қызметін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулық

8. Диагностика және мониторинг жүргізуге арналған материалдар

9. «Не туралы үндемеймін» нұсқаулығы. https://orken-instituty.kz/kz/what-am-i-silent-about

10. Білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды дағдыларын дамыту бойынша педагогикалық ұжымның қызметін психологиялық-педагогикалық қолдау жадынамасы қоса беріледі.

Білім беру ұйымдары ұжымының білім алушылар ортасындағы жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу қызметі келесі нәтижелерде көрсетіледі.

1-нәтиже. Әрбір ұйымда жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы және оған тиімді қарсы тұру жүйесі құрылады.

2-нәтиже. «ӨРКЕН» БӘАҰҒПИ» КеАҚ ұжымымен бірлесе отырып және оның әдістемелік қолдауы негізінде педагогтерге, педагог-психологтерге, әлеуметтік педагогтерге буллингтің (жәбірлеудің) алдын алу және оған әрекет ету, сондай-ақ білім алушылардың әлеуметтік-эмоционалды дағдыларын дамыту бойынша оқыту ұйымдастырылады.

3-нәтиже. Білім беру ұйымдарында бақылау жүргізу мақсатында ықтимал қақтығыс аймақтары (киім шешетін бөлмелер, демалыс аймақтары, дәретханалар, оқу орнының аумағы және басқа да орындар) анықталады және белгіленеді.

4-нәтиже. Білім беру ұйымдарында буллингке мүлде төзбеушілік мәдениеті қалыптасатын қолайлы әлеуметтік-психологиялық ахуал пен орта дамиды.

5-нәтиже. Білім беру ұйымдарында сыныптардың / топтардың әлеуметтік-психологиялық ахуалын тұрақты бақылау және түзету үшін мониторинг жүргізіледі.

Практикалық бөлім

Мақсатты аудитория: білім беру ұйымдарының педагогтері.

Іс-шараның мақсаты: буллинг жағдайын анықтау дағдысын пысықтау, буллингті қақтығысдан ажырата білу және жағдайды шешу жолдарын табу.

 

Іс-шара барысы

Джефф жаттығуы + пікірталас

Кеңістік шартты түрде үш аймаққа бөлінеді (әрқайсысында тиісті жазба бар): біріншісі – «Иә», екіншісі – «Жоқ», үшіншісі – «Білмеймін» («Жағдайға байланысты» нұсқасын қолдануға болады).

Егер кеңістікті аймақтарға бөлу мүмкін болмаса (сынып/топ, қозғалмайтын орындықтары бар акт залы), қолды оңға, солға, жоғары көтеру арқылы қолмен дауыс беруді ұсынуға болады.

Жүргізуші экранға шығарылған жағдаяттардың сипаттамасын айтады және сұрақтарға жауап беруді ұсынады.

1-кейс. Әсел Бақытгүлді ұнатпайды, оны ылғи бүкіл сыныптың/топтың көзінше мазақтайды. Әселдің құрбылары да Бақытгүлге күледі. Ол үндемейді немесе жылайды.

Сұрақ: Бұл жағдаят жәбірлеуге жата ма?

Қатысушылар «Иә», «Жоқ», «Білмеймін»,«Жағдайға байланысты» деп жауап беруі керек.

Талқылау: Бұл жағдайда қатысушылар буллингтің қандай белгілерін көрді, неге бұл жай қақтығыс емес және т. б. Бірнеше ұқсас жағдаятты ұсынуға болады.

2-кейс. Жоғары сынып оқушысы/колледждің 1-2 курс білім алушысы Назгүлдің бойы аласа, дауысы жіңішке, ақырын жүреді. Бірнеше сотқар бала оны үнемі мазақ етіп, сыртынан талқылап, тышқан деп атайды (оның дауысын шиқылмен салыстырады). Қалғандары бұған күледі. Назгүл кейде оңаша қалғанда жылайды, бірақ оқушыларды/группаластарды тәртіпке шақыра алмайды. (Иә, бұл буллинг)

3-кейс. Бекзат байқамай Андрейге қолы тиіп кетті. Андрей мұны әдейі жасады деп, Бекзатты қатты итеріп жіберді. Екеуі төбелесіп қалды, оларды басқа білім алушылар мен мұғалімдер ажыратты. Бір-екі сағаттан кейін Бекзат пен Андрей ештеңе болмағандай, күліп, әзілдесіп жүрді (Жоқ, буллинг емес – бұл қақтығыс.)

Әрі қарай, Джеффтің жаттығу әдісін қолдана отырып, пікірталас мәселелерін талқылауға шығару ұсынылады.

Сұрақ үлгілері

1)                 Сіз буллингті қалыпты жағдай деп санайсыз ба?

2)                 Егер жәбірлеу орын алса және бала немесе жасөспірім ол туралы ата-анасына айтса, мұндай баланы жалақор немесе сатқын деп санайсыз ба?

3)                 Ересектер жәбірлеу жағдайына араласуы керек пе? Неге?

4)                 Сіз бір кездері буллинг жағдаятының куәгері немесе қорғаушысы болдыңыз ба? Осы туралы айтып беріңіз.

5)                 Сіз құрбан, агрессор болдыңыз ба? Осы туралы айтып беріңіз.

6)                 Сіз ешқашан буллингтің құрбаны немесе агрессор болмаймын деп ойлайсыз ба? Неге?

7)                 Жәбірлеуге қарсы қандай да бір шара қолдану керек пе? Неліктен?

8)                 Жәбірлеумен қалай тиімді күресуге болатыны туралы ойыңыз бар ма?

«Салауатты қарым-қатынас» тапсырмасы

«Қақтығыссыз және буллингсіз салауатты қарым-қатынас» тақырыбында постер дайындау.

Педагогтер 2 топқа бөлінеді. Бірінші топ «Қақтығыссыз және буллингсіз салауатты қарым-қатынас қағидалары» постерін дайындайды. Екінші топ «Білім беру ұйымдарында жәбірлеуге және буллингке жол бермеу ережелері» постерін дайындайды. Әр топтың пікірі тыңдалады. Жұмыстан кейін буллинг жағдаятының алдын алу қағидалары мен ережелері анықталады.

Рефлексия

Семинар-практикум қатысушыларына сөйлемдерді аяқтау ұсынылады.

1. Мен ... екенін білдім.

2. Мен ...  сезіндім.

3. Мен ...  боламын.

Жұмыс аяқталғаннан кейін семинар материалдары бойынша ақпараттық буклеттер ұсынылады.

 

 

5-қосымша

 

БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНЕ

АРНАЛҒАН СЕМИНАРЛАР

Буллингтің алдын алу және оған қарсы тұру бойынша №1 семинар

Мақсаты: білім беру ұйымдарында білім алушылар арасында жәбірлеу / буллинг және зорлық - зомбылық жағдайларының алдын алу, білім беру ұйымдары қызметкерлерінің білім алушыларға қатысты әртүрлі жағымсыз көріністерге төзбеушілік қатынасын қалыптастыру.

Міндетері:

1.       Білім беру ұйымдары қызметкерлерінің буллингке қарсы іс - қимыл үшін жауапкершілігін арттыруды ынталандыру.

2.       Білім беру ұйымдары қызметкерлерінің жәбірлеу (буллинг) және оның таралуының алдын алу және оған қарсы іс - қимыл жолдары туралы түсініктерін кеңейту.

3.       Жәбірлеуге (буллингке) тиімді қарсы тұру дағдыларын қалыптастыру.

 Ресурстар: Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларынан алынған үзінділер (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы №506 бұйрығы) топтарда жұмыс істеу үшін, слайдтар.

Қатысушылар: техникалық персонал, медициналық персонал, асхана, білім беру ұйымдарының күзет қызметінің өкілдері.

Семинарды Буллингке қарсы команданың мүшелері ұйымдастырады.

I. Кіріспе

1. Буллингке қарсы команданың мүшелерін таныстыру, оның қызметінің мақсаттары мен міндеттерімен таныстыру, байланыс базасын ұсыну.

2. Сауалнама (Кіріс сауалнамасы «Үлестірмелі материал» VI бөлімде ұсынылған 5.1-қосымшасы. Кіру және шығу сауалнамаларының мазмұны бір-біріне сәйкес).

3. Ақпараттық блок. Семинар тақырыбына кіріспе.

Статистикалық деректерді келтіре отырып, буллинг тақырыбының өзектілігі туралы мәселе ашылады.

Қазақ ағартушысы Ахмет Байтұрсынов: «Егер халық балаға қамқорлық жасамаса, өскен адамның өз елінің болашағы туралы алаңдайтынына кепілдік жоқ», – деп жазды.

Бүгінгі таңда балалардың әл-ауқаты қазақстандық қоғамның дамуындағы жалпыұлттық басымдық болып табылады.

Әл-ауқат әрқайсымыздан басталады. Сонымен бірге, баланың еркін дамуына қолайлы орта құруға кедергі келтіретін құбылыстар пайда болды. Бұл жәбірлеу немесе буллинг.

Буллингті зерттеуді алғаш рет 40 жыл бұрын Берген университетінің (Норвегия) ғалымы Дэн Олвеус бастаған. Бұл құбылыс бүгінде белсенді қарқын алуда.

Қазіргі халықаралық зерттеулерге сәйкес:

1)    Әлемдік білім беру кеңістігіндегі балалардың 20-25% - ы буллингтің бастамашысы, куәгерлері немесе құрбандары ретінде буллингке тікелей қатысады;

2)    Жасөспірімдердің 4-9% - ы буллингті бастайды;

3)    Мектеп оқушыларының 9-25% - ы буллингке ұшырайды.

4)    12-18 жас аралығындағы жасөспірімдер мен жастар арасында:

5)    35%-ы буллингке басқаларға зиян келтіретін, қорлайтын, ренжітетін адам ретінде қатысады;

6)    15% -ы онлайн-ортадағы буллинг– кибербуллингке қатысады.

Қазақстанда 2023 жылы Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығы ғалымдарының мектеп балаларының денсаулыққа қатысты мінез - құлқын зерттеу жөніндегі зерттеу тобы жсөспірімдер арасындағы денсаулық пен әл-ауқат көрсеткіштерін зерттеу үшін оқушылар арасында сауалнама жүргізді. Сауалнама барысында мектеп оқушыларынан буллингке қаншалықты жиі қатысқаны немесе соңғы екі айда мектепте оның құрбаны болғаны туралы сұрақтарға жауап беруді сұрады. Белгілі болғандай, 11-15 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында:

1)       17%-ы мектепте айына бір немесе одан да көп рет жәбірленген;

2)       20%-ы айына бір немесе одан да көп рет мектепте басқа адамдарды жәбірлеуге қатысты.

Кейінгі жылдары бұл сандар айтарлықтай өсті.

II.      Негізгі бөлім

1. «Өркен» БӘАҰҒПИ» КеАҚ-ның «Балалық шақ әлемі» YouTube арнасындағы «Мектептегі буллинг» тақырыбындағы бейнероликті келесі сілтеме бойынша көру ұсынылады:

https://www.youtube.com/watch?v=uM4T3_0kVZA&list=PLA5eCSY2FeoSl1BP_nlCAffobS8jN8ZPG&index=94

2.       Төмендегі сұрақтар бойынша әңгімелесу

1)  Жәбірлеудің негізгі кейіпкерлері кім?

Қатысушылардың жауаптары. Дұрыс жауап: агрессор және жәбірленуші.

2)  Буллинг не нәрсеге бағытталған?

Қатысушылардың жауаптары. Дұрыс жауап: басқа адамға физикалық және психикалық азап шеккізу.

3)  Буллинг зардап шеккен адамның жеке басына қалай әсер етеді?

Қатысушылардың жауаптары. Дұрыс жауап: буллинг жәбірленушінің өзіне деген сенімділігін төмендетеді, оның денсаулығын, өзін-өзі құрметтеуін және адамның қадір-қасиетін бұзады.

4)  Буллинг кімге әсер етеді?

Қатысушылардың жауаптары. Дұрыс жауап: буллинг – бұл зорлық-зомбылық жасаушы мен жәбірленушіге ғана емес, сонымен бірге бұл орын алатын бүкіл ұжымдағы зорлық-зомбылық куәгерлеріне де әсер ететін топтық процесс.

5)  Буллингтің қандай түрлері бар?

Қатысушылардың жауаптары. Дұрыс жауап: физикалық зорлық-зомбылық; моральдық зорлық-зомбылық: бопсалау, қорқыту, жалған ақпарат тарату, ренжітетін әзіл, бойкот, көпшілік алдында елемеу; кибербуллинг және т. б.

6)  Буллинг қай жерде жиі кездеседі?

Қатысушылардың жауаптары. Дұрыс жауап: дәретханада, баспалдақтың астында, мектептің артында, асхананың алдындағы фойеде, мектеп жанындағы қараусыз қалған аумақтарда, интернет кеңістігінде.

7)  Буллинг өздігінен тоқтай ала ма?

Қатысушылардың жауаптары. Дұрыс жауап: буллинг ешқашан өздігінен тоқтамайды: зардап шеккендерге – жәбірленушілерге, буллингтің бастамашыларына – агрессорларға және куәгерлерге әрқашан қорғаныс пен көмек қажет.

Қорытынды. Буллинг жасөспірімдер арасында суицид қаупінің едәуір артуына ықпал етеді, сыныпта және мектепте/колледжде агрессия мен зорлық-зомбылықтың таралуына, оқу үлгерімінің төмендеуіне, эмоционалды және невротикалық мәселелерге әкеледі. Буллингтің алдын алу және жою керек!

III.     Топпен жұмыс

Буллингтің алдын алу үшін «Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасының қағидалары» әзірленді (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы №506 бұйрығы).

Семинар қатысушыларына осы құжат үзінділермен танысу (VI бөлім «Үлестірме материал» 5.2 – қосымшасы) және тапсырманы орындау ұсынылады.

Қатысушылар 3 топқа бөлінеді.

1-топ. Тапсырма. Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларының 1-тарауының 2-тармағымен танысыңыз. Мектептің тәжірибесінде кездесетін буллинг мысалдарын келтіріңіз.

2-топ. Тапсырма. Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларының 2-тарауын қараңыз. Сіздің қызметкерлеріңіз жоғарыда айтылғандардан басқа не істей алатындығы туралы айтып беріңіз:

 1-тармақты іске асыру бойынша: білім алушылар мен тәрбиеленушілердің, педагогтердің, заңды өкілдерінің хабардар болуын арттыру үшін жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу мәселелерінде білім алушылар мен тәрбиеленушілердің мүдделеріне қайшы келмейтін ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын (әңгімелесу, жалпыға бірдей құқықтық оқыту, сынып сағаттары, ата-аналар жиналысы, сабақтан тыс іс-шаралар және т.б.) жүргізу. Тоқсанына кемінде 1 (бір) рет. Мысалдар келтіріңіз.

3-топ. Тапсырма. Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларының 2-тарауын қараңыз. Сіздің лауазымыңыздағы қызметкерлердің білім алушылар мен тәрбиеленушілерге қатысты жәбірлеу (буллинг) белгілері анықталған жағдайда 4-тармақты дереу әрекет ету  практикалық тұрғыда қалай орындағаныңыз туралы айтып беріңіз. Мысалдар келтіріңіз.

IV. Кейс-стади

Тапсырма. Жағдаяттарды қарастырыңыз және сұраққа жауап беріңіз. Психологтің пікірін тыңдаңыз және оны өз тұжырымдарыңызбен байланыстырыңыз.

1-жағдаят. 1. Педагогтің әңгімесі. Менің тәжірибемде мұндай жағдай болды. Менің әріптесім маған менің сыныбымның/тобымның оқушысы сыныптасын/группаласын қатты итеріп жібергенін айтты. Балаға қатысты қандай шаралар қабылдау керек? Егер бізде тек осы ақпарат болса, мектеп/колледж оқушысының неге осылай әрекет ететінін анықтау қиын. Мен білім алушының мінез-құлқын талдай бастадым (оны шартты түрде Арман деп атайық) және оның қатысуымен байланысты екі жағдайды есіме түсірдім.

1. Бірде Арман футбол ойынының нәтижесіне қатысты сыныптасымен/группаласымен дауласты, себебі ол гол соғу мүмкіндігін жіберіп алғандықтан, командасы ұтылды. Арман баланы итеріп жіберді де, оның қолынан ештеңе келмейтінін дөрекі түрде айтты.

2. Бірде Арман дәлізде өтіп бара жатқан жасы кіші оқушыға: «Жолда неге тұрасың? Басқа жер жоқ па?» – деп, итеріп жіберді. Арманның қасында келе жатқан сыныптастары/группаластары да баланы итеріп, мазақтай бастады.

Талқылауға арналған сұрақ: екі жағдайда да балалар бір-бірін итереді. Бұл жағдаяттардың арасында айырмашылық бар ма? Неліктен? (Қатысушылардың жауаптары)

Психологтің пікірі. Жағдаяттар әртүрлі. Басқа адамды итеру агрессияның бір түрі болғанымен, бұл жағдайларда ол әртүрлі. Бірінші жағдайда, бұл Арманның ойында жеңіліп, ашуланғаны немесе көңілі қалуынан туындайтын реакция туралы айтады. Екінші жағдайда, оның мінез-құлқы кейбір әлеуметтік артықшылықтарды (достар арасындағы мәртебе мен имидж, бедел, билік) алатын құрал болып табылады, өйткені ол ыңғайсыздықтан туындамайды (итеріп жіберген бала Арманға ештеңе жасамады). Бұл буллингтің бір түрі.

Қорытынды. Балалар арасындағы мінез-құлықтың бірдей түрін кей жағдайда жанжалдар мен даулар нәтижесінде туындайтын ыңғайсыз эмоцияларға реакция ретінде қарастыруға болады. Алайда бұл мінез-құлық білім алушыға бірқатар әлеуметтік артықшылықтар беретін буллингтің көрінісі болуы да мүмкін. Агрессивті мінез-құлықтың кез келген түрі буллинг болып саналмайды. Мінез-құлықты дұрыс бағалау үшін оны нақты жағдайға байланысты қарастыру қажет, себебі кейде бұл әрекет бір нәрсені өзгертуге бағытталған болуы мүмкін.

2-жағдаят. Дәуреннің хатынан үзінді. Мен оқитын мектепте/колледжде мұғалім/педагог жоқ кезде көптеген жаман нәрсе орын алады. Кейбір сыныптастар/курстастар басқаларға өте мейірімсіз. Ернар – солардың бірі. Ол күн сайын достарымен көңіл көтеріп, мені қорлайды. Бірде ол менің сөмкемді алып, балшыққа тастап жіберді, ал келесі күні сөмкемдегі таңғы асымды жеп қойды. Бүгін ол менің математика дәптеріме түкіріп, жауып қойды. Мен үй тапсырмасын жасап отырғанмын, сия бүкіл бетке жайылып кетті. Оның достары күліп, мені қорлағаннан ләззат алды. Мен қатты ашуланып, оны ұрғым келді. Бірақ олай жасамадым, өйткені оның достары көп, ал мен жалғызбын. Өзімді өте жаман сезінемін, сондықтан мектепке/колледжге барғым келмейді.

Талқылауға арналған сұрақ: неліктен Ернардың мінез-құлқын буллинг деуге болады?

(Қатысушылардың жауаптары)

 Психологтің пікірі. Ернардың мінез-құлқын буллинг деп атауға болады, себебі ол күн сайын қайталанады, онда іс-әрекеттің ниеті көрінеді (Ернар достары Дәуренді қорлаған кезде көңілденеді). Сондай-ақ, Ернардың артықшылығы – оның достары көп (оның көптеген досы бар, ал Дәурен жалғыз).

Қорытынды. Балалар ортасындағы кез келген қақтығысды тоқтату керек! Бұл буллингтің көрінісі болуы мүмкін.

V. Қорытынды

Семинар қатысушыларына талқылау үшін сұрақ ұсынылады.

Білім алушылар арасындағы қақтығысты байқасаңыз не істеу керек? (Қатысушылардың жауаптары)

Қорытынды. Егер сіз білім алушылар арасындағы қақтығысды байқасаңыз, міндетті түрде шаралар қабылдау қажет: араласу, Буллингке қарсы команда мүшелеріне хабарлау, Буллингке қарсы команда мүшелері келгенге дейін мектептің/колледждің кез келген қызметкерінен қолдау сұрау. Жағдайды талдау кезінде әділеттілікті қалпына келтіру үшін куәгер ретінде әрекет ету керек.

Мектеп/колледж қызметкерлерінің білім алушылар арасындағы қақтығысқа әсер ету алгоритмін көрсететін слайд (чек-парақ) көрсетіледі.

 

Білім беру ұйымы қызметкерінің оқушылар арасындағы қақтығысқа әрекет ету алгоритмі

1.       Жанжалға жедел әрекет ету: байқау, ескерту жасау, қақтығысты тоқтату. Жанжалдың алдын алу мүмкін болмаған жағдайда, оның қатысушыларын назардан тыс қалдырмай, жанында тұрған кез келген білім беру ұйымының қызметкерінен көмек сұрау.

2.       Міндетті түрде жағдай туралы Буллингке қарсы команда мүшелеріне хабарлау.

3.       Болған оқиғаның куәгері болу.

Үй тапсырмасы

Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы қағидаларын зерделеу (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 506 бұйрығы).

Семинар соңында барлық қатысушыларға белсенділігі, ашықтығы, шығармашылығы үшін алғыс білдіріп, баланың дамуы үшін жағымды ортаны  тек білім беру ұйымының тұтас ұжымының, барлық қызметкерлердің бірлескен күш-жігерімен, олар қандай қызмет саласында жұмыс істесе де, ата-аналармен ынтымақтастықта құруға болатындығын айту керек.

VI.     Үлестірмелі материал                                               

Сауалнама (кіру тестілеуі) 

 

                                                                                         5.1-қосымша

Кіру тестілеуіне арналған сауалнама

Сізден бірнеше сұраққа жауап беруіңізді сұраймыз. Жауап бермес бұрын, барлық жауап нұсқаларын оқып, дұрысын белгілеңіз.

ТАӘ                                                     Толтыру күні                                          

1.«Буллинг» дегеніміз не?

А. Кемсітушілік, жәбірлеу – қорлаушылар өздеріне бағындыру мақсатында өз құрбандарында әдейі тудырған қорқыныш негізінде кейбір адамдардың басқаларға қатысты физикалық немесе психологиялық терроры.

Б. Адамға қатысты тұрақты физикалық және / немесе психологиялық террор.

В. Қысым, жәбірлеу, кемсіту, басқа адамды өзіне бағындыру.

Г. Барлық жауаптар дұрыс.

2. Келесі жағдайлардың қайсысы буллингтің белгісі емес?

А. Физикалық зорлық-зомбылық.

Б. Бопсалау.

В. Дос болғысы келмеу.

Г. Жалған ақпарат тарату.

Д. Намысқа тиетін әзіл, бойкот, көпшілік алдында елемеу.

Е. Кибербуллинг.

Ж. Қорқыту.

3.       Аталған тармақтардың қайсысы буллингтің салдарына жатпайды?

А. Депрессия, мазасыздықтың жоғарылауы.

Б.  Өзін-өзі бағалауды арттыру және достық қарым-қатынас орнату.

В. Мектеп/колледждегі үлгерімнің төмендеуі, сабаққа келмеу, оқудан бас тарту.

Г. Жедел немесе жарақаттан кейінгі стрестік бұзылу, ұйқының бұзылуы, түнгі қорқыныш.

                                                                                                                                                                                     5.2-қосымша

Топтарда жұмыс істеу үшін

 1-топ үшін:

Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасының қағидалары (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 506 Бұйрығы). 1-тарау, 2-тармақ

Осы қағидаларда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылды:

 1) баланы жәбірлеу (буллинг) – қорлау сипатындағы жүйелі (екі және одан көп) әрекеттер, қудалау және (немесе) қорқыту, оның ішінде қандай да бір әрекетті жасауға немесе жасаудан бас тартуға мәжбүрлеуге бағытталған әрекеттер, сол сияқты жария түрде немесе масс-медиа және (немесе) телекоммуникация желілері және (немесе) онлайн-платформалар пайдаланыла отырып жасалған дәл сол әрекеттер (кибербуллинг);

 2) әлеуметтік оңалту – кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз және панасыз қалудың профилактикасы жүйесінің органдары мен мекемелері жүзеге асыратын арнаулы әлеуметтік көрсетілетін қызметтерге мұқтаж кәмелетке толмағанды құқықтық, әлеуметтік, дене бітімі, психикалық, педагогикалық, моральдық және (немесе) материалдық жағынан қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені;

 3) әлеуметтік бейімделу – арнаулы әлеуметтік көрсетілетін қызметтерге мұқтаж баланың қоғамдағы құндылықтарды, мінез-құлық қағидалары мен нормаларын игеру және қабылдау арқылы әлеуметтік ортаның жағдайларына белсенді түрде бейімделу процесі, сондай-ақ басынан кешірген психологиялық және (немесе) моральдық зардаптарды еңсеру процесі;

 4) баланың заңды өкiлдерi – ата-ана, бала асырап алушылар, қорғаншы, қамқоршы, патронат тәрбиелеуші, баланы қабылдайтын ата-аналар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес балаға қамқорлық жасауды, білім, тәрбие беруді, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын олардың орнындағы басқа да адамдар;

2,3-топтар үшін:

Баланы жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу ережесі (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы № 506 бұйрығы). 1-тарау, 2-тармақ. Баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасын жүргізу тәртібі

 1. Білім беру ұйымының әкімшілігі баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы және алдын алу жөніндегі қызметті қамтамасыз етеді және білім беру процесіне қатысушылардың құқықтары мен мүдделерін құрметтеуді, баланы жәбірлеуге (буллингке) мүлде төзбеушілік мәдениетін қалыптастыруға бағытталған білім беру ортасында жағдай жасайды.

 2. Білім беру ұйымының басшысы баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы мақсатында жыл сайын оқу жылының басында баланы жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы жөніндегі жоспарды (бұдан әрі – жоспар) бекітеді. Жоспарға мерзімдер, аяқтау нысандары, жауапты тұлғалар және келесі іс-шаралар кіреді:

 1) тоқсанына кемінде 1 (бір) рет білім алушылар мен тәрбиеленушілердің, педагогтердің, баланың заңды өкілдерінің жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы және жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу мәселелерінде білім алушылар мен тәрбиеленушілердің мүдделеріне қайшы келмейтін ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын (әңгімелер, құқықтық жалпыға бірдей оқыту, сынып сағаттары, ата-аналар жиналыстары, сабақтан тыс іс-шаралар және басқалар) жүргізу арқылы хабардар болуын арттыру;

 2) оқыту семинарларына (вебинарларға), семинар-тренингтерге, шеберлік сыныптарына, коучингтерге, конференцияларға, форумдарға, панельдік пікірталастарға қатысу арқылы педагогтердің оқу-тәрбие жұмысындағы кәсіби құзыреттілігін арттыру;

 3) білім алушылар мен тәрбиеленушілерді, баланың заңды өкілдерін баланы жәбірлеуге (буллингке) жол берілмейтіндігі туралы (жазбаша және (немесе) ауызша түрінде) хабардар ету;

 4) білім алушылар мен тәрбиеленушілерге қатысты жәбірлеу (буллинг) белгілеріне ол анықталған жағдайда жедел әрекет ету;

 5) «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту, орта, арнаулы, қосымша, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарының педагогтері жүргізу үшін міндетті құжаттардың тізбесін және олардың нысандарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2020 жылғы 6 сәуірдегі № 130 бұйрығына 4-қосымшадағы нысанға сәйкес (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 20317 болып тіркелген) педагог-психологтің консультациясын есепке алу журналына тіркей отырып, педагог-психологтермен, әлеуметтік педагогтермен білім алушылар мен тәрбиеленушілерге әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық көмек көрсету;

 6) білім алушылар мен тәрбиеленушілердің құқықтары мен мүдделерін сақтау, оларды оқыту, тәрбиелеу және білім беру ұйымдарында қауіпсіз болу үшін ресурстармен қамтамасыз ету тұрғысынан тәрбие процесі мен білім беру ортасының жағдайларына мониторинг жүргізу;

 7) білім алушылар мен тәрбиеленушілер арасында жәбірлеудің (буллингтің) профилактикасы мен болдырмау мәселесін ата-аналар комитетін тарта отырып, білім беру ұйымының алқалы басқару органдарының отырыстарында қарау.

 

 

Буллингтің алдын алу және оған қарсы іс-қимыл бойынша білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне арналған 2-семинар-практикум

Мақсаты: білім беру ұйымдары қызметкерлерінің жәбірлеу (буллинг) жағдайларына жедел әрекет ету тәсілдерін жаттықтыру, олардың білім алушыларға қатысты әртүрлі жағымсыз көріністерге төзбеушілік қатынасын қалыптастыру.

Міндеттері:

1.                  Балалар ортасында буллингке қарсы іс - қимыл жасағаны үшін білім беру ұйымдары қызметкерлерінің жауапкершілігін арттыруды ынталандыру.

2.                  Білім беру ұйымдары қызметкерлерінің жәбірлеу (буллинг), оның таралуының алдын алу және оған қарсы іс - қимыл жолдары туралы түсініктерін кеңейту.

3.                  Білім беру ұйымдарының қызметкерлерінде жәбірлеу (буллинг) көріністеріне тиімді әрекет ету дағдыларын бекіту.

Ресурстар: топтарда жұмыс істеу үшін баланы жәбірлеудің (буллингтің)  профилактикасының қағидаларынан (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 желтоқсандағы №506 бұйрығы) басып шығарылған үзінділер, слайдтар.

Қатысушылар: техникалық персонал, медициналық персонал, асхана, білім беру ұйымдарының күзет қызметінің өкілдері.

Семинарды БҚК жауапты мүшелері ұйымдастырады.

I. Кіріспе

«Ала қарға» жаттығуы

Жүргізуші қатысушылармен сәлемдесіп, «Ала қарға» ойынын ойнауды ұсынады.

«Ала қарға» болғысы келетін қатысушы топтың істеген ісіне керісінше әрекет етуі керек. Ал топ жүргізушінің барлық қимылдарын қайталайды. «Ала қарға» шеңбердің ортасына шығып, жүргізушінің барлық нұсқауларын керісінше орындайды. Мысалы, топ қолдарын жоғары көтереді, ал «ала қарға» төмен түсіреді. Бүкіл топ күлсе, «ала қарға» қабағын түйеді және т. б. Қолдарыңызды жоғары көтеріңіз («ала қарға» төмен түсіреді), оңға еңкейіңіз, күліңіз және т. б.

Ойынға қатысушыларға арналған сұрақтар

1)  Сіздің «ала қарғаға» қатысты не істегіңіз келді?

2)  «Ала қарға» сізге кедергі келтірді ме? Ол сізді алаңдатты ма?

3)  Сіз өзіңізді «ала қарға» ретінде қалай сезіндіңіз?

4)  Сізге басқалардан бөлектену қиын болды ма?

5)  Егер жағдай үнемі қайталанса, өзіңізді қалай сезінер едіңіз?

Қорытынды. Көпшіліктен ерекшеленетін немесе өздерін қорғай алмайтын адамдар жәбірлеу жағдайларына жиі ұшырайды, қысым көреді.

ІІ. Негізгі бөлім

1. Топтық дауыс беру «Сіз білім беру ұйымында  буллингті ажыратасыз ба?»

Қатысушыларға білім беру ұйымдарында буллингті тану дағдыларын дамыту ұсынылады.

Тапсырма. Ұсынылған жағдаятпен танысыңыз. Жауап нұсқаларының бірін таңдап, оны талдаңыз. «Буллинг» нұсқасын таңдағанда қолыңызды көтеріңіз, «Буллинг емес» нұсқасын таңдағанда қол шапалақтаңыз.

1.   Арман мен Айдос мектептің/колледждің артында төбелесіп жатыр. Арман Айдосқа онлайн-ойында ұтылып қалды, сондықтан төбелес бастады.

2.   Қарлығаш асханада сыныптастары/группаластары отырған үстелдің жанынан өтеді. Олар оны өздерімен бірге отыруға шақырмайды.

3.   Қарлығаш асханада сыныптастары/группаластары отырған үстелдің жанынан өтеді. Олар оны өздерімен бірге отыруға шақырмайды. Бізбен бірге отыру үшін сен тым семізсің деп айқайлайды, содан кейін бәрі күледі.

4.   Серік пен Асқар үнемі достарымен ойнайды. Бірде олар Айнұрдың сөмкесіне ойыншық егеуқұйрық салып қорқытты. Айнұр қорқып кетті, бірақ кейін бұған сыныппен/топпен бірге күлді.

5.   Индира Мадинаға өзінің ақылсыздығын көрсететін қылықтар жасайтындықтан мектепке/колледжге келмегенің дұрыс деген жазба қалдырады.

2. «Буллингті қалай жеңуге болады» рөлдік ойыны

Жүргізуші қатысушыларға агрессор, жәбірленуші, байқаушы, мектеп/колледж қызметкерлері, ББҚ деген жазулардың бірі бар карточкаларды таратады. (5.1-қосымша)

Тапсырма. Жағдаятты қарастырыңыз. Буллингке қатысушы адам не деп айтып, не сезінетінін болжаңыз. Сізге берілген рөл тұрғысынан шешім ұсыныңыз. Нәтижені көрсетіңіз.

Дәурен өте әлсіз бала еді. Ауру емес, бірақ бозарған, арық және ебедейсіз, физикалық белсенділігі төмен. Ол 6-сыныпта оқыса да, мектепке әжесінің бақылауымен барады. Сыныптастары оны ұнатпайды, оны өлімтік және анасының ұлы деп атайды.

Дәурен бұрын үздік оқушы болған, сондықтан оны «ботаник» деп кеткен, дегенмен қазір оның оқу үлгерімі төмендеді, себебі ауырғандықтан  ол сабақтан көп қалады. Олар тек мазақ етумен шектелмеді. Сыныптағы мықты ұлдар футбол ойнағанда оның спорт киімімен ойнады, бутербродтарын тартып алып, аяғынан шалады. Олар оны бірнеше рет денесінде із қалдырмай ұрды. Дене шынықтыру сабақтары ол үшін тозақ болды: ұлдар да, қыздар да «Дәурен арқанмен жоғарыға өрмелей ала ма, әлде жарты жолда құлап қала ма?», «Сырықтан секіре ме, әлде ілініп, құлап кете ме?» деп бәстесетінді шығарды. Дәурен партада жалғыз отырады: онымен ешкімнің отырғысы келмейді.

Шағымданудан пайда жоқ, ал көмек сұрайтын ешкім жоқ. Ата-анасы жұмыстан босамайды, бірақ әкесімен әңгімелескен кезде ол: «Сен еркексің ғой, оны өзің шешуің керек», – деді.

2. Ми шабуылы

Ми шабуылы спикер барлық қатысушының жауаптарын жазып алған кезде рөлдік ойын негізінде өткізіледі.

Ми шабуылының сұрақтары

1. Баланың (бас кейіпкердің) әрекеті туралы не ойлайсың? Балаға не ұсынуға болады?

2. Ата-аналар не істеу керек?

3. Мұғалімдер не істеу керек?

4. Білім беру ұйымының қызметкері (техникалық қызметкерлер, асхана қызметкерлері, күзет қызметі) не істеуі керек?

5. Буллингке қарсы команда мүшелері не істеуі керек?

Ми шабуылы аяқталғаннан кейін қорытынды жасалады (слайд, тексеру парағы).

Буллинг анықталған жағдайда:

1. егер буллингтің куәсі болсаңыз, бей-жай қалмаңыз;

2. буллингті «Сендер заңды бұздыңдар», «Сендердің басқаларды ренжітуге құықтарың жоқ», «Бұл үшін жауапкершілік қарастырылған», «Сендер заң алдында жауап бересіңдер» деген сөздермен тоқтатыңыз;

3. жәбірлеу құрбанын сабырға шақырыңыз;

4. жәбірленушінің қауіпсіздігін қамтамасыз етіңіз (жәбірленушінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін көмек сұрау);

5. БҚК мүшелеріне хабарлаңыз;

6. орын алған оқиғаның куәгері болыңыз.

4.       «Аңыз бен ақиқат» викторинасы

Тапсырма. Деректерді талдап, ненің шындық, ненің өтірік екені туралы жауап беріңіз.

1.   Буллингтің жағымды жақтары да бар. (Жоқ)

2.   Баланың басқа біреуге қатысты балағат сөздерді қолдануы зорлық - зомбылықтың көрінісі болып табылады. (Иә)

3.   Зорлық-зомбылық – бұл жәбірленушінің денесінде соққы іздері пайда болған кез. (Иә)

4.   Оның өзі соққыға лайық. (Жоқ)

5.   Мектепте/колледжде ең көп таралған психологиялық зорлық – зомбылық – бір баланың екіншісіне қатысты дөрекі сөздер қолдануы. (Иә)

6.   Зорлық-зомбылықтан зардап шегетін бала бұл туралы айтпауы керек. (Жоқ)

7.   Ұлдар қыздарға қарағанда зорлық-зомбылыққа бейім. (Иә)

8.   Зорлық-зомбылық ҚР заңымен жазаланады. (Иә)

9.   Зорлық – зомбылық – бұл қылмыс. (Иә)

10.    Біреу зорлық-зомбылықтан, буллингтен зардап шеккенде үндемеуі керек. (Жоқ)

11.    Буллинг, бойкот, елемеу – бұл психологиялық зорлық-зомбылық. (Иә)

12.    Зорлық-зомбылық жасаушы, агрессор тек ересек адам бола алады. (Жоқ)

13.    Буллинг – бұл баланың немесе балалар тобының басқа адамға немесе балаларға саналы, қатыгездікпен қарауының ұзақ процесі. (Иә)

14.    Буллингтен зардап шегетін бала әрқашан көтеріңкі көңіл-күйде болады. (Жоқ)

15.    Көбінесе буллинг жасайтын баланың құрбанынан артықшылығы болады (жасы үлкен, физикалық тұрғыдан күшті, топта, сыныпта жоғары беделге ие. (Иә)

 

 

ІІІ.  Алынған білімді диагностикалау

Семинардың барлық қатысушылары «Үлестірме материал» – 5.3-қосымшада ұсынылған сауалнаманы толтырады.

ІV. Қорытынды

Семинар соңында барлық қатысушыларға белсенділігі, ашықтығы, шығармашылығы үшін алғыс айту және ата-аналармен ынтымақтаса отырып, білім беру ұйымының барлық ұжымының бірлескен күш - жігерімен ғана баланың дамуы үшін қолайлы жағдай жасауға болатынын айту маңызды.

V. Рөлдік ойынға арналған үлестірмелі материал

                                                                                                 5.3-қосымша

Құрбан	Қызметкерлер
Агрессор	Бақылаушы
Куәгер	БҚК

                                                                           

   5.4-қосымша

Шығу тестілеуіне арналған сауалнама

Сізден бірнеше сұраққа жауап беруіңізді сұраймыз. Жауап бермес бұрын, барлық жауап нұсқаларын оқып, дұрысын белгілеңіз.

ТАӘ                                                     Толтыру күні                                                                                            

1.«Буллинг» дегеніміз не?

А. Кемсітушілік, жәбірлеу – қорлаушылар өздеріне бағындыру мақсатында өз құрбандарында әдейі тудырған қорқыныш негізінде кейбір адамдардың басқаларға қатысты физикалық немесе психологиялық терроры.

Б. Адамға қатысты тұрақты физикалық және / немесе психологиялық террор.

В. Қысым, жәбірлеу, кемсіту, басқа адамды өзіне бағындыру.

Г. Барлық жауаптар дұрыс.

2. Келесі жағдайлардың қайсысы буллингтің белгісі емес?

А. Физикалық зорлық-зомбылық.

Б. Бопсалау.

В. Дос болғысы келмеу.

Г. Жалған ақпарат тарату.

Д. Намысқа тиетін әзіл, бойкот, көпшілік алдында елемеу.

Е. Кибербуллинг.

Ж. Қорқыту.

3.       Аталған тармақтардың қайсысы буллингтің салдарына жатпайды?

А. Депрессия, мазасыздықтың жоғарылауы.

Б.Өзін-өзі бағалауды арттыру және достық қарым-қатынас орнату.

В. Мектеп/колледждегі үлгерімнің төмендеуі, сабаққа келмеу, оқудан бас тарту.

Г. Жедел немесе жарақаттан кейінгі стрестік бұзылу, ұйқының бұзылуы, түнгі қорқыныш.

 

 

 

6-қосымша

 

МЕКТЕПТІҢ 1-4, 5-9, 10-11– СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ МЕН КОЛЛЕДЖДІҢ 1–2-КУРС БІЛІМ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ АТА-АНАЛАРЫНА АРНАЛҒАН САБАҚТАР

 

Кіріспе

Мектептің 1–4, 5–9, 10–11-сынып оқушылары мен колледждің 1–2-курс білім алушыларының ата-аналарына арналған сабақтар білім беру ұйымдарындағы буллинг пен кибербуллингтің алдын алуға бағытталған. Бұл кездесулер бейресми, бірақ терең мағыналы, ата-аналарды балалардың нақты және виртуалды өмірде кездесетін өткір әлеуметтік мәселелерін талқылауға тартады.

Сабақтың негізгі мақсаты – ата-аналардың білім беру ұйымдарындағы жәбірлеудің (буллингтің) табиғаты, себептері мен формалары туралы хабардарлығын арттыру, сондай-ақ мұндай жағдайларға жедел әрекет етудің және алдын алудың тиімді әдістерін үйрету.

Сабақтар интерактивті жұмыс әдістеріне негізделген: ми шабуылы, «Сұрақ – жауап» жаттығулары, бейнематериалдарды талдау және топтық жағдаяттық тапсырмалар. Ата-аналарға нақты өмірлік жағдайларды қарастыруға, жәбірленуші, агрессор және куәгер рөлін ойнау, олардың әрекеттерін анықтау және ұсынымдар жасау ұсынылады. Сондай-ақ, ата-аналарға жадынамалар, чек-парақтары және балалардың онлайн және офлайн ортадағы қауіпсіздігін сақтау бойынша кеңестер беріледі. Жоғары сыныптар мен колледждің 1–2-курс білім алушыларына арналған кибербуллинг бойынша сабақта цифрлық қауіпсіздікке, желідегі қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға, қауіп-қатерлерді ажырата білуге және сауатты онлайн-әрекет ету дағдыларын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді.

Бұл кездесулер ата-аналарға тек білім ғана емес, сонымен қатар сабақтан кейін бірден қолдануға болатын практикалық құрал береді: баламен қалай сөйлесуге болады, қандай мәселеге назар аудару керек, қайдан көмек сұрау керек. Мұндай жұмыстың салдары өте жағымды болуы мүмкін: ата - ана мен бала арасындағы эмоционалды байланысты нығайту, жасөспірімдердің ата-ана қолдауына деген сенімін арттыру, ең бастысы – білім беру ұйымдарындағы зорлық-зомбылық деңгейін төмендету. Мұндай іс – шараларды үнемі өткізу балалардың дамуы үшін қауіпсіз және салауатты кеңістік құруға бағытталған қадам болып табылады.

 

 

 

1-4 – СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АТА-АНАЛАРЫНА АРНАЛҒАН САБАҚ

«Балаңызға жасалатын буллинг туралы не білесіз?

Балаңыз буллингтің құрбаны ма әлде қатысушы ма?»

 

Мақсаты: Ата-аналардың білім беру ұйымдарында және үйде салауатты, мейірімді орта қалыптастырудың маңыздылығын түсінуін қалыптастыру.

Міндеттері:

1.   Балалар үшін қауіпсіз орта құру және қолдаудың қажеттілігін түсіндіру;

2.   Балалар бойындағы агрессивті мінез-құлық көріністері туралы ата-аналардың түсініктерін кеңейту;

3.   Балалар арасындағы зорлық-зомбылық жағдайларында ата-ана назарының маңыздылығына назар аудару.

Күтілетін нәтижелер:

1.   Білім беру ұйымдарында зорлық-зомбылықтың алдын алу және оны болдырмау үшін отбасы мен әкімшіліктің ресурстарын қалыптастыру;

2.   Балалардағы буллингтің себептерінің жан-жақты сипатын терең түсіну;

3.   Балалардың мүдделерін қорғау және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында білім беру ұйымы мен ата-аналар арасындағы тиімді өзара әрекеттестікті орнату.

Ұлттық құндылықтар мен жеке қасиеттер: адамдарға деген құрмет, парасаттылық, позитивті ерік, өзін-өзі басқару, жауапкершілік, шығармашылық, адалдық, табандылық.

Құрал-жабдықтар: мультимедиялық жабдықтар, презентация.

Ресурстар: A4 қағаз парақтары, қаламдар, қайшылар, фломастерлер.

Өткізу нысаны: практикалық сабақ.

Жоспар

Кіріспе бөлім

1. Балаларда болатын агрессивті мінез-құлық түрлері. Кейс-тапсырмалар. Топтық талқылау.

2. Буллингке кім қатысады?

3. Отбасындағы қақтығысдарды шешу жолдары. «Мен – хабарлама» жаттығуы.

4. Баланың демалысы және бос уақыты. Гаджеттер және кибербуллинг қаупі.

5. Егер буллинг орын алса, не істеу керек? Әрекеттер алгоритмі. «Дұрыс жауапты таңдаңыз» жаттығуы.

6. Балалардың типологиясы және олардың буллинг жағдайындағы рөлі. Балаңызға мұқият болыңыз.

Қорытынды бөлім.

Сабақтың ұзақтығы – 1 сағат

Хронометраж	Сабақтың барысы:
3 мин.	Кіріспе бөлім  Құрметті ата-аналар, осы сабақтың көмегімен біз агрессия мен зорлық-зомбылық тақырыбын ашқымыз келеді. Зорлық-зомбылық дегеніміз не? Ол қалай пайда болады? Біз, ата-аналар, балаларымызды  жанжалдардан қорғау үшін не істей аламыз? Бүгін біз ата-аналар мен педагогтердің осы мақсатқа жетуі үшін бірлесіп жұмыс істеуінің бірнеше жолын қарастырамыз. Агрессия – туа біткен қасиет емес, бұл мінез-құлықтың бір түрі. Агрессивті мінез-құлық балаларда белгілі бір жағдайларда пайда болуы мүмкін немесе кейде кейіннен кезең-кезеңімен пайда болады. Бұл бірден алаңдаушылық туғызбауы мүмкін. Бірақ агрессивті көріністер бақылаудан шыққан кезде немесе басым агрессивті мінез балалар үшін қалыпты жағдайға айналғанда, сақ болу керек. Бұл әрқашан физикалық зорлық-зомбылық болмауы мүмкін. Шын мәнінде, бұл білім беру ұйымдарындағы зорлық-зомбылықтың ең сирек түрі. Жәбірлеу – бұл бүкіл ұжымның «ауруы», агрессияға жол беретін ортада туындайтын құбылыс. Мұндай жағдайлар қақтығыссыз қарым-қатынас құндылықтарының, жеке тұлғаға құрметтің, келісімге келу және өз қажеттіліктерін экологиялық жолмен жүзеге асыру қабілетінің болмауынан пайда болады. Тіпті мұндай сыныптан агрессорды немесе жәбірленушіні алып тастаса да, сыныпта салауатты ахуал болмайды.
10 мин	Буллинг – бұл баланың психикасы үшін өте қауіпті құбылыс. Буллингке тән үнемі мазақ ету, қорлау және қорқыту зардап шеккен баланың өзін-өзі бағалауының, қауіпсіздік сезімінің және өзіне деген сенімділіктің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Жәбірлеу ұзақ мерзімді стресс тудырады. Онымен бірге мазасыздық, депрессия, әлеуметтік оқшаулану пайда болады, сондай-ақ оқу үлгерімі төмендейді. Кейде буллинг психикалық бұзылулардың дамуына, тіпті суицидтік ойларға әкелуі мүмкін.   Параметр Қақтығыс Буллинг Ұзақтығы Бір реттік немесе қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді Мақсаттың болуы Бар. Мүддені  қорғау, қалағанға қол жеткізу, әлсізді қорғау Жоқ. Агрессор үшін буллингтің өзі маңызды Куәгерлердің болуы Әрдайым емес Әрқашан Жәбірленуші мен агрессордың күш теңдігі Шамамен тең Тең емес. Агрессорлар саны көп   Енді айырмашылықтарды нақты мысалдарда қарастырайық. Буллингке ұқсас үш жағдайды талқылайық. Олардың барлығы қауіпті және жағымсыз, бірақ олардың бәрі жәбірлеу емес. Кейстерді талқылау. Топты үш командаға бөліңіз. Әр командаға кейс беріңіз. Талқылауға 5 минут уақыт беріңіз. Уақыт өткеннен кейін әр команданың өкілі пікірін білдіреді. 1-кейс. Арман үй тапсырмасын көшіру үшін, Дәуреннің дәптерін рұқсатсыз алды. Дәурен ашуланып, Арманды ренжіте бастады. Төбелес басталып, екеуі де үйлеріне бет-ауызы көгеріп қайтты. Келесі күні Арман мен Дәурен бір-біріне ренжіп, сөйлеспеді. Тағы бір күннен кейін олар татуласып, бұрынғыдай араласа бастады. 2-кейс. Жоғары сынып оқушысы Қанат екінші сыныптың оқушысы Дидардың ақшасын тартып алды. Қанат мектеп қақпасының сыртындағы камера жоқ жерде Дидарды күтіп, бұтаның түбіне итеріп, қорқытып, ақша талап етті. Екінші сынып оқушысы ата-анасына бұл жөнінде айтуға қорықты, ақша жоғалттым деп өтірік айтты. Бұдан былай Қанат мен Дидар кездеспеді. 3-кейс. Карина Мағира деген сыныптасын ұнатпайды. Оны кемсіту үшін ол көпшілікке арналған телеграм-арнасын ашты, онда ол сыныптастарымен қосылып, Мағираның сыртқы келбетін, мінез-құлқын, хоббиін және отбасын сынайды. Мағира қасында болған кезде де, айтқан сөздерін дауыстап қайталайды. Сонымен қатар, сыныптастары спорттық киім ауыстыратын бөлмеде оның киімдерін тығып қояды және асханадағы тамағын ыдысымен қоса төңкеріп тастайды. Мұндай жағдай бес айға созылады, нәтижесінде Мағира мектепке барудан бас тартады. Жауаптар: 1-кейс. Бір реттік төбелес. Мысалдағы жағдай буллинг емес, өйткені қақтығыстың нақты себебі болды және ол тез аяқталды. Қақтығыстағы күштер тең деп айтуға болады. Егер тіпті бір тарап екінші тараптың біршама күшті екенін сезсе де, ол қолдау тауып, өз мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді. Егер де бір бала екінші (немесе бүкіл сыныпқа) қарсы тұра алмаса, онда бұл жәбірлеу деген сөз. 2-кейс. Эпизодтық шабуыл бұл жағдайды буллинг деп те атауға болмайды, өйткені жүйелілік жоқ. Қанат ақшаны жалғыз өзі бір рет және жасырын түрде алып кетті. Сондай-ақ, жоғары сынып оқушысының ақшаны алу мақсаты болғаны маңызды. Ал буллер үшін мақсат емес, процесс маңызды. 3-кейс. Сыныптас қыздар арасында ойластырылған қастандық бар және бұл жағдай – нағыз буллинг, өйткені бұл жүйелі түрде бірнеше айға созылған. Бұл жәбірлеушілердің материалдық мақсаттары жоқ. Олар бұл процестен ләззат алады.
5 мин	Буллингке кімдер қатысады? Ақпараттық блок. Буллингтің бірнеше жағы бар. Атап айтқанда, қатысушылардың үш түрі. Агрессор – жәбірлеудің бастамашысы. Оны бастаушы, буллер деп те атайды. Оның ізбасарларары сол санатқа жатады. Бұл буллердің идеяларын қабылдайтын және жәбірлеуге белсенді қатысатын «достар». Ересектер буллинг туралы білгенде, әдетте агрессор жазаланады. Алайда, бұл балаға да көмек қажет. Ол жағдайдан өзі шыға алмайды. Ол үшін буллинг – бұл билікке, үстемділікке, қауіпсіздікке деген қажеттілікті қанағаттандыру тәсілі. Құрбан – агрессор мен оның ізбасарлары жәбірлеген бала. Құрбан жәбірленуіне кінәлі деген қате түсінікке сенбеңіз: ол өзгеше, қарсылық білдіре алмады. Олай емес. Кез келген бала жәбірленуші болуы мүмкін және оның жеке ерекшеліктері оған ешқандай әсер етпейді. Кім жәбірленуші болатынын әрі қарай егжей-тегжейлі талқылаймыз. Бақылаушылар буллингке араласпайды, бірақ қорлауға қарап тұрады. Қатыспағанына қарамастан, олар да шетте қала алмайды. Сыныптағы ахуал бақылаушыларға да әсер етеді. Кейбіреулер жәбірленушіге көмектесе алмайтындықтан азап шегеді. Басқалары менің басымда да болуы мүмкін деп қорқады. Шындығында, бақылаушылар – үлкен күш. Буллинг олардың үнсіз келісімімен жүреді. Егер олар үндемей қалмаса, жәбірленушінің жағында болса, онда буллинг тоқтайды.  Буллинг үнемі асимметриялы немесе тепе-тең бола бермейді. Бір жағында айқын күші, салмағы мен қолдауы бар агрессор. Екіншісінде – жәбірленуші, тек оның мұндай күші мен қолдаушылары жоқ. Жағдайды теңестіру үшін жәбірленушіге қолдау қажет. Көбінесе құрбан жоғары сезімталдықпен, өзін-өзі бағалаудың төмендігімен, мазасыздық және ұялшақтықпен немесе керісінше импульсивтілікпен ерекшеленеді.
10 мин	Отбасындағы қақтығысдарды шешу жолдары.  Отбасындағы қақтығыстар – табиғи процесс, бірақ оларды ауызша немесе күшпен (физикалық) шешу мүмкін. Ата-аналар арасындағы ашу-ызаның көрінісі балалардың мінез-құлқынан көрінеді. Ересектердің өздерін ұстай білуі маңызды, себебі бұл балаларға қажет. Отбасылық дауларды бейбіт жолмен шешу – бұл олардың ата-аналарының жағымсыз эмоциялармен қалай күресетінін көру мүмкіндігі. «Мен-хабарлама» жаттығуы… «Мен-хабарлама» – бұл адам өзінің сезімдерін, ойлары мен қажеттіліктерін «мен» сөзінен басталатын тұжырымдаманы қолдана отырып білдіретін қарым-қатынас тәсілі. Бұл әдіс тиімді және сындарлы қарым-қатынас орнатуға арналған, әсіресе маңызды жағдайларда айыптаудан, қорлаудан немесе ренжітуден аулақ болу. «Сен» немесе «ол» сөздерін айыптау түрінде қолданудың орнына, өз сезімдері мен қажеттіліктерін басқа адамның іс-әрекетімен тікелей байланыстырмай, «Мен-хабарлама» жеке сезімдер мен реакцияларға баса назар аударады. Бұл әңгімелесушілерге бір-бірінің көзқарасын жақсы түсінуге мүмкіндік береді және қақтығысдың алдын алады. «Мен-хабарламалар» мысалдары:  «Мен бөлменің шашылып жатқанын көргенде мазасызданып кетемін, өйткені мен үшін тәртіп  маңызды». Қатысушыларды жұптарға бөліңіз. Серіктестердің әрқайсысы «Мен-хабарлама» мәтінін кезекпен қайталауы керек. 1. «Сен сабаққа нашар дайындалдың!» 2. «Сен компьютерде тым көп отырасың!» 3. «Сен тағы бас киім киген жоқсың ба?» 4. «Неліктен түскі астан кейін ешкім ыдыс жуған жоқ?» 5. «Бөлмеңді тез жина!» 6. «Үй тапсырмасын неге әлі жасамадың? Мен телефоныңды алып қоямын!» 7. «Егер тоқсандық бағаларың нашар болса – жаңа телефоннан үміттенбе». 8. «Сен бас киіміңді тағы жоғалттың ба? Мен шаршап кеттім!» 9. «Сенің портфеліңде не бар? Оны қашан реттейсің?» Аяқтағаннан кейін пікірталас өткізіңіз: Қандай сезімдер көрініс тапты? «Мен-хабарламалар» арқылы көрсетілген қажеттіліктер қандай болды? Тәсілдің өзгеруі жағдайды қабылдауға қалай әсер етті? Ескерту: «Мен-хабарламаларды» қолдану олардың әрекеттері үшін жауапкершілікті жоққа шығармайтынын, бірақ сезімдер мен қажеттіліктерді конструктивті түрде білдіруге көмектесетінін атап өту маңызды. Жаттығу эмоционалды интеллектіні дамытуға және отбасында қолдау көрсететін ортаны құруға ықпал етеді.
5 мин	Бос уақыт тәртібі. Теледидар, компьютерлік ойындар және кибербуллинг. Көптеген бала балалық шағының көп бөлігін теледидар, компьютер мен смартфондағы ойындардың алдында өткізеді. Бастауыш сынып оқушыларының көпшілігінің бөлмесінде смартфондары, жеке теледидарлары мен компьютерлері немесе ойын құрылғылары бар. Көбінесе олар балаларға арналған жаңа қиял әлемін, көптеген ақпарат пен идеяларды ұсынады. Ойлау қабілеттерін дамытады, әртүрлі шындыққа енуге мүмкіндік береді. Алайда, зерттеулер көрсеткендей, зорлық-зомбылықты бейнелеу зорлық-зомбылықты қолдануға дайын болуға ықпал етеді. Сіз ата-ана ретінде балаларыңыздың әлеуметтік медиа мен бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануын бақылауыңыз керек. Ата-ананың осы маңызды жауапкершілігін ұмытпаңыз.
10 мин	Баланың буллинке тап болғанын қалай білуге болады? Ата-аналар мектептегі баланың жәбірленіп жатқанын әрдайым біле бермейді, өйткені балалар өздерінің қорланған жағдайынан ұялуы, ата-аналарын аяуы немесе жай ғана көмек іздеуі мүмкін. Бала үндемей, ештеңе айтпаса да, оған мұқият қарау керек. Буллингтің жанама белгілері: 1. Зорлық-зомбылықтың іздері: көгеру, сызаттар, бүлінген заттар, жоғалған ақша. 2. Балалар баланы өз атымен емес, лақап атымен атайды. 3. Бала ұжымдық іс-шаралардан аулақ болады. 4. Оқушы құрдастарымен араласпайды, ересектерге жақын болады. 5. Бала мектепке бармауға себеп іздейді. 6. Оқу үлгерімі төмендейді. 7. Тәбеті нашарлайды, ұйқысы бұзылады, басы аурады және стрестің басқа да белгілері. Егер сіз осы белгілердің бірін байқасаңыз, баланы жәбірлеп жатыр деген қорытынды жасауға ерте. Буллинг кезінде бұл белгілердің барлығы бірге көрінеді. Қалай болғанда да, баламен сөйлесу маңызды. Сыныптастарының ата-аналарымен сөйлесуге болады. Мүмкін біреу сізге пайдалы ақпарат айтар. Балаңыз буллингке тап болған кезде не істеуге болмайды? «Дұрыс жауапты таңдаңыз!» Барлық қатысушылар жауаптарға дауыс береді. Жүргізуші дауыстар жиналған кезде жауаптарды талдайды. Егер балаңыз буллингке ұшырады деп ойласаңыз, төмендегі қажеттілікті ескеріңіз: 1. Баланың өзі мәселені шешкенше күту. 2. Баламен оған қалай жол бергенін анықтау. 3. Баланы агрессорларға есесін жібермеуге үйрету. 4. Мәселені балаңызды ренжіткен балалармен шешу. 5. Мектеп әкімшілігіне шағым жазу. 6. Мектепке бару және айыптау. 7. Балаңызды ренжіткен балалардың ата-аналарына хабарласу. 8. Басқа мектепке ауысу. Енді біз ата-аналардың мәселені шешпейтін, тек буллингті күшейтетін, көп таралған қателіктерін талқылаймыз. Мәселе өздігінен шешіледі деп ойлау – аңғалдықтың белгісі. Мәселе өзі шешіледі деп ойламаңыз. Агрессор маманның көмегінсіз тоқтамайды. Бақылаушылар не болып жатқанына үйреніп, солай болуы керек деп ойлайды. Ал жәбірленуші күйзеліске ұшырап, көпшілікке қарсы тұра алмайды. Баланы айыптау. Бұл балаға жасалуы мүмкін ең ауыр нәрсе. Егер да ата-анасы баланы айыптаса, бұл оған екі есе қиындық тудырады. Мысалы, егер бала көк түске боялған шашы үшін жәбірленсе, және біз оның осы нәрседен бас тартқанын қаласақ, мынадай стильдегі сөз тіркестерінен бас тартамыз: «Біз саған айттық қой, солай болатынын ескерттік». Адамның басқалардан ерекшеленуге құқығы бар. Бірақ мазақ пен қорлауға жол бермеу керек. «Есеңді жіберме!» деп кеңес беру. Бұл көмектеспейді. Өйткені бұл мәселенің түп-тамырына бармайды. Және қақтығысды физикалық агрессия деңгейіне шығаруы мүмкін. Балалармен «мәселені шешуге» бару. Балалар сізді тыңдамайтыны сөзсіз. Балаларды қорлау және ұру – қылмыстық жауапкершілік. Ең бастысы, ересектердің мұндай ісі мәселені шешпейді, тек жәбірлеушіні ашуландырады. Мектепті айыптау. Бұл да сындарлы емес. Егер шу көтерсеңіз және айыптай бастасаңыз, мұғалімдер қорғаныс позициясына түседі. Бұл серіктестікке көмектеспейді. Мұғалімдермен тең дәрежеде сөйлесу – ұтымды және тиімдірек. Білім беру ұйымдарында буллингтен жәбір көрушіге алғашқы көмек: 1)  Біз баланы оның жағдайын түсінетінімізге сендіреміз: олай ету дұрыс болмағанымен, әркім жәбірленуші болуы мүмкін. 2)  Біз тыңдауға және сөзсіз қолдауға дайынбыз деп айтамыз: кез келген жағдайда біз баланың жағында екенімізді еске саламыз. 3)  Біз не болғанын сұраймыз, әңгімені үзбейміз (тіпті кінәлілерді жазалағымыз келсе де). Тек тыңдаймыз. 4)  Біз жанашырлық танытамыз, балаға бұл қорлықтың қаншалық ауыр және қиын екенін түсінетінімізді білдіреміз. 5)  Баланың өз жағдайымен бөліскені жақсы. Біз сенетін ересектермен тәжірибені қалай бөлісуге болатынын түсіндіреміз. Бұл мәселені шешуге және қолдау табуға көмектеседі. Позитивті жоспар: 1-қадам. Баламен сөйлесеміз. Болған оқиғаның мән-жайын анықтаймыз және қолдаймыз. 2-қадам. Сынып жетекшісімен және мектеп психологімен сөйлесеміз. Ұрысу және қарым-қатынасты анықтау үшін емес, мектептен одақтас табуымыз керек. Сонымен бірге қорқыту, кемсіту түрінде не болып жатқанын анықтаймыз. 3-қадам. Мұғаліммен және психологпен іс-қимыл жоспарын жасаймыз. Табандылық танытамыз. Мүмкін, мектепте болған оқиғаны буллинг деп тану тиімсіз шығар. 4-қадам. Жоспарланғанның орындалуын қадағалаймыз. Үнемі мектепке барамыз, психологпен және сынып жетекшісімен кездесеміз.
5 мин	Балалардың типологиясы және олардың буллинг жағдайындағы рөлі. Балаңызға мұқият қараңыз. Зорлық-зомбылыққа қарсы тұратындай өзін-өзі күшті бағалау. Күшті балалар көбінесе қақтығыстарды зорлық-зомбылықсыз шеше алады. Ал «күшті» деп біз бұлшық етті емес, мықты тұлғаны айтамыз. Кішкентай кезінен бастап өздерін отбасында қабылданғанын және жақсы көретінін сезінетін балалар өзін-өзі бағалауды сәтті де тұрақты дамыта алады. Өзін-өзі бағалауы күшті бала кейде әділетсіздікке физикалық күш көрсетпей-ақ қарсы тұра алады. Оны қорқыту оңай емес. Құрбан. Таяқ жеген немесе қорланған бала өзін әлсіз және төмен сезінеді. Балалардың өзін-өзі бағалауының төмен болуы ата-аналардың қаталдығынан. Баланың ішкі жан-дүниесіне қол сұғып, шекарасын қаншалық жиі бұзсаңыз, ол соғұрлым көбірек жарақат алады. Сондықтан ата-аналарға үлкен жауапкершілік жүктеледі. Ересектер ата-ана болған кезде оқып, үйренеді. Егер бала өз отбасындағы жағымсыз жайттардан хабардар болса, онда ол мектепте тереңдей түсуі мүмкін. Позитивті тәжірибе балабақша мен мектептегі «әлсіз» баланың өзін-өзі бағалауын күшейтуі мүмкін.
2 мин	Қорытынды бөлім. Ата-аналар балаларды қалай қолдай алады? 1.   Егер балаңыз өзіңізге мазасыз болып көрінсе, көмектесу үшін кейбір нәрселерге назар аударыңыз, 2.   Егер сіздің көзқарасыңыз сөзсіз дұрыс деп ойласаңыз, онда өз мінез-құлқыңызды бақылаңыз. 3.   Әрдайым баланың жанында болуға тырысыңыз. Оны сыйластықпен қабылдаңыз. Балаңызды тыңдап, онымен сөйлесуге және ойнауға уақыт бөліңіз. 4.   Күнделікті қарбалас өмірде де оның жетістіктері мен жағымды мінез-құлқына қуанатыныңызды көрсетуге тырысыңыз.

 

 

 

5-9 – СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АТА-АНАЛАРЫНА АРНАЛҒАН САБАҚ

«Буллинг: мойындау, анықтау, тоқтату»

Мақсаты: жасөспірімдер ортасында жәбірлеу фактілерін алдын-алу бойынша, ата-аналардың білімін қалыптастыруда практикалық көмек көрсету.

Міндеттері:

1. Буллингтің алдын алуды ұйымдастырудағы ата-ана миссиясының маңыздылығын ашу;

2. Ата-аналардың белсенді педагогикалық ұстанымын қалыптастыру;

3. Буллинг фактілері туындаған жағдайда ата аналарға практикалық әдістемелік көмек көрсету.

          Күтілетін нәтижелер:

1. Ата-аналардың білім деңгейі артып, буллингтің алдын алудың практикалық әдістерін меңгереді.

2. Мектептегі қорлау фактілерін болдырмау үшін отбасында қолайлы ахуал құрады.

3. Буллинг мәселесі бойынша ата-аналардың білімін дамытады.

         Ұлттық құндылықтар мен жеке қасиеттер: парасаттылық, құрмет, шындық, ашықтық, бірлік.

         Жоспар:

1. Жасөспірімдер арасындағы буллинг проблемасының өзектілігі

2. Көркем фильмнің үзіндісін қарау, содан кейін талқылау.

3. «Ассоциация» жаттығуы

4. Ми шабуылы «Бізді толғандыратын мәселелер»

5. Ақпараттық блок

6. Карточкалармен топтық жұмыс

7. Сұрақ-жауап жаттығуы

8. Қорытынды. Рефлексия

Әдістер: проблемалық жағдайларды жасау, аудио, бейне қолдау, интерактивті оқыту әдістерін қолдану.

Жабдықтар: интерактивті тақта, карточкалар (Д.Олвеус бойынша), маркерлер, рефлекторлық парақ.

 

Хроно-метраж	Мазмұны
5 мин                                     2 мин                                         10 мин                           2 мин                                                                                 12 мин                                                                                           6 мин                                                     15 мин	Жасөспірімдер арасындағы буллинг мәселесінің өзектілігі. Қайырлы күн, құрметті ата-аналар! Сіздерді ата-аналарға арналған буллингтің алдын алу сабағында көргенімізге қуаныштымыз. Бүгін буллинг/кибербуллинг ұғымымен, оның негізгі сипаттамаларымен танысамыз, сұрақтарға жауап табуға тырысамыз: бала буллинг/кибербуллингке ұшыраған жағдайда ата-аналар не істеуі керек? Бала агрессор болған жағдайда және мұндай жағдайлар туындамауы үшін не істеу керек. Соңғы оқиғалардың өзекті мәселелерінің бірі-кәмелетке толмағандар жасаған зорлық-зомбылық санының өсуі. Қазіргі білім беруде, сарапшылардың пікірінше, балалардың қарым-қатынасында қатыгездік, қорлау мен мазақ ету барған сайын көбейіп жатыр, бұл жеке тұлғалық бұзылуларға, депрессиялық жағдайларға әкеледі. «Өркен» БӘАҰҒПИ» КеАҚ-ның «Балалық шақ әлемі» YouTube арнасындағы «Біз буллингке қарсымыз» тақырыбындағы бейнероликті келесі сілтеме бойынша көру ұсынылады: https://www.youtube.com/watch?v=K9-kxCAZ31w&list=PLA5eCSY2FeoSl1BP_nlCAffobS8jN8ZPG&index=61 Ақпараттық блок. Слайд. Статистикалық деректерге сәйкес, қазіргі қазақстандық мектептерде: балалардың 17%-дан астамы кейде буллингке ұшырайды; сұралған жасөспірімдердің 6,8%-ы айына екі-үш рет жәбірлеу мен қорқытуға тап болатынын айтқан; 11–15 жас аралығындағы балалардың 14,1%-ы өздері құрдастарына қатысты буллингке қатысқанын мойындаған; буллингке ұшыраған балалардың тек 2%-ы ғана бұл туралы ата-аналарына айтқан; ұл балалардың буллингке қатысу көрсеткіші қыздарға қарағанда жоғары. 2022 жылғы мамырда Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Баланың құқықтарын қорғау туралы Заңға қол қойды. Депутаттар бастамашы болған бұл жоба кәмелетке толмағандарды жәбірлеу мен буллингтен қорғауға бағытталған заңнамалық шаралар ретінде ұсынылып, билікке әлеуметтік желілер мен мессенджер иелеріне балаға қатысты буллингтің белгілері бар заңсыз контентті жоюды міндеттеуге мүмкіндік береді. «Ассоциациялар» жаттығуы Педагог: Сізде буллинг, кибербуллинг сөздерімен байланысты қандай ассоциациялар туындайды? (Ата-аналар өз қалауы бойынша сөйлейді). I.                       Ми шабуылы «Бізді толғандыратын мәселелер» Мақсаты: жұмыс жағдайларының шеңберін анықтау, қатысушылардың сабақта пысықтағысы келетін мәселелерді талқылау. Ата-аналар топтарға бөлінеді. Әр топ жасөспірімдерде туындауы мүмкін буллингке қатысты мәселелер шеңберін анықтауы керек. Жұмыс аяқталғаннан кейін алынған нәтижелерді талқылау және талдау жүргізіледі. Ақпараттық блок. Слайд . Буллинг (ағылш. bullying – сыныптастар тобының балаға қатысты қорқыту, физикалық немесе психологиялық терроризмі) - бұл физикалық немесе психикалық күшті адам немесе топ белгілі бір жағдайда әлсіз адамға физикалық немесе психологиялық тұрғыда күш көрсетіп, ләззат алатын қатыгездік түрі. Буллинг мәселесін шешудің тиімді әдістерін әзірлеуге кіріспес бұрын, осы құбылыстың түрлерін, себептерін және мүмкін көріністерін, олардың алуан түрлілігін зерттеу керек. Слайд. Буллингтің келесі түрлері бар: Психологиялық (моральдық) зорлық-зомбылық: 1.Вербалды (мазақ ету, лақап ат қою, шексіз ескертулер мен біржақты бағалар, басқа балалардың қатысуымен қорлау, физикалық зорлық-зомбылық қаупі, бопсалау, ересектерге шағымдану, достықты тоқтату, хабарлау, жәбірленушіге жала жабу, қорлау). 2. Әлеуметтік ерекшелік (бойкот, бас тарту, оқшаулану, жәбірленушімен қарым-қатынастан бас тарту, баламен ойнаудан, жаттығудан бас тартады, онымен бір партада отырғысы келмейді) 3.Кибербуллинг – интернетте қорлайтын мәтіндерді, бейнелер мен фотосуреттерді жариялау және тарату, қауіп-қатерлер, сондай-ақ интернетте өзін «құрбан» ретінде көрсету (12-15 жас аралығындағы оқушылардың 30% - на дейін әсер етеді). Троллинг— қатысушылар арасындағы қақтығыстарды, өзара қорлауды тудыру мақсатында интернетте (форумдарда, пікірталас топтарында, блогтарда және т.б.) арандататын хабарламалар орналастыру. Физикалық зорлық-зомбылық (ұру, сабау, заттарын бүлдіру және тартып алу, ұрлау.) Әр түрлі дереккөздерге сәйкес, буллингтің бірінші түрі ең көп таралған. Зерттеулер көрсеткендей, орта сыныптарда буллинг жағдайларының жиілігі ұлдар арасында жиі кездеседі, 14-15 жасқа келгенде төмендейді, кибербуллинг 13-15 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында жиі кездеседі, көбінесе қыздарға тән дүние. II.                    Үлестірмелі карточкалармен жұмыс. Қатысушылар 3 топқа бөлінеді (агрессор, жәбірленуші, куәгерлер). Оларға Д.Ольвейс кестесіндегі карталар беріледі. Педагог ата-аналарға жетіспейтін бағандарды толтыруды ұсынады. Буллингке қатысушылардың бірнеше түрлі атаулары бар. Олардың бірі Д. Ольвеус ұсынған: 1) агрессор және оның барлық ізбасарлары; 2) құрбан; 3) куәгерлер (қорғаушылар мен бақылаушылар). АГРЕССОР   Олар кімдер? Агрессордың ізбасарлары – жәбірлеуді белсенді қолдайтын, оған қатысатын, бірақ бастамашы емес адамдар; Пассивті агрессорлар жәбірлеуді қолдайтын, бірақ қатыспайтын және оның бастамайтын адамдар. Не істейді:   Куәгерлер Олар кімдер? Ата-аналар толтырады   Не істейді? 1. жәбірлеуді тоқтату бойынша әрекет жасамайды; 2. жәбірлеуге немқұрайлы қарайды; 3. оны тоқтату немесе жәбірленушіге көмектесу үшін шаралар қолданбайды. Құрбан Ол кім? Ол: 1)   тривиальды емес ойлайтын («ала қарғалар» деп аталады); 2)   девиантты мінез-құлықты, үлгерімі  төмен; 3)   табысы төмен немесе әлеуметтік мәртебесі төмен отбасынан шыққан; 4)   табысы жоғары және материалдық жағынан қамтамасыз етілген отбасынан шыққан бала Неліктен ол құрбан болады? Неліктен ол құрбанға айналады? Ата-аналар толтырады. Жауаптары: Агрессорлар – бұл үстемдік етуге және басқаларды бағындыруға деген күшті қажеттілігі бар, импульсивті мінез-құлықпен ерекшеленетін балалар. Олар ересектерге (мұғалімдерге, ата-аналарға) агрессия мен бағынбаушылық танытады, жәбірленушілерге жанашырлық білдірмейді және көбінесе құрдастарына қарағанда физикалық тұрғыдан күштірек болады. Куәгерлер – бұл әртүрлі рөлдерді атқара алатын балалар: әлеуетті қорғаушылар, бақылаушылар немесе белсенді қорғаушылар. Кейбіреулері зорлық-зомбылықты қолдамайды, бірақ араласпайды, басқалары бейтарап қалып, ал қорғаушылар буллингке теріс көзқарас танытып, жәбірленушіге көмектесуге тырысады. Жәбірленуші – бұл көбінесе сақтықпен, ұялшақтықпен, тұйықтықпен, жоғары мазасыздықпен және өзіне сенімсіздікпен ерекшеленетін бала. Мұндай балалардың өзін-өзі бағалауы төмен, олар депрессияға бейім және көбінесе жақын достары болмайды. III.                 Сұрақ-жауап жаттығуы.  Неліктен балалар көмек сұрамайды? 1.   Мұны өз бетімен шешкісі келеді. (Дұрыс) 2.   Достарының көзінше беделді болғысы келеді. (Дұрыс емес) 3.   Балалар жәбірлеушінің реакциясынан қорқуы мүмкін. (Дұрыс) 4.   Әлсіздік үшін жазаланады деп қорқады. (Дұрыс) 5.   Бұзақымен сенімді қарым-қатынас орнатқысы келеді. (Дұрыс емес) 6.   Ата-анасы баланың ешбір сезіміне мән бермейтінін сезіңуі мүмкін. (Дұрыс) 7.   Балалар құрдастары олардан бас тартады деп қорқуы мүмкін. (Дұрыс) Педагог: Баланың кибербуллинг құрбаны болғанын қалай түсінуге болады? Симптомдарды атаңыз. Келіссеңіз, қол шапалақтайсыз, келіспесеңіз –аяқпен жер тебінесіз. Дұрыс жауап: Егер де сіздің балаңыз: 1)  мектепке ынтасыз барып және мектепке бармауға кез келген мүмкіндікке қуанса; (Дұрыс) 2)   мектептен қуанышты оралса; (дұрыс емес) 1)   жиі айқын себептерсіз жыласа; (дұрыс) 2)   өзінің сыныптастарын жиі есіне алса; (дұрыс емес) 3)  мектеп өмірі туралы өте аз айтып жүрсе; (дұрыс) 4)   бала ешкімді туған күніне шақырғысы келмесе.(дұрыс) Бұл жағдайда сіздің балаңыз буллинг құрбанына айналған болуы мүмкін. Жәбірленуші үшін ықтимал салдарларды атаңыз: әлеуметтік оқшаулану, әлеуметке жат мінез-құлық, мазасыздықтың бұзылуы, психосоматика, суицид қаупі. IV.                Топта жұмыс істеу. «Қызыл-сары-жасыл» жаттығуы Ата-аналар қызыл-сары-жасыл карточкаларды таңдай отырып, топтарға бөлінеді. Егер қатысушының қызыл карточкасы болса, онда «Құрбан» тобына түседі. Егер қатысушының сары карточкасы болса, онда «Агрессор» тобына түседі. Егер қатысушының жасыл карточкасы болса, онда «Куәгерлер» тобына кіреді. Енді топта жұмыс істейміз және келесі сұрақтарға жауап табуға тырысамыз: «Құрбан» тобы топтық пікірталас барысында: «Бала құрбан болған жағдайда ата-аналар не істеуі керек?» Ұсынымдар әзірлеу. «Агрессор» тобы « Бала буллер болған жағдайда ата-аналарға не істеуі керек?». Ұсынымдар әзірлеу. «Куәгерлер» тобы «Бала буллингке куә болған жағдайда ата-аналарға не істеу керек?». Ұсынымдар әзірлеу. Талқылаудан кейін әр топтың өкілдері осы мәселе бойынша сөйлейді және ұсынымдарымен таныстырады.. Мұғалім ата-аналардың талқылауын нақты ұсынымдарға жеткізеді және психологтің кеңестерін ұсынады. Буллинг туралы чек-парағы https://cloud.mail.ru/public/PZWh/t1btZyGaW/%D0%91%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3%20%D1%87%D0%B5%D0%BA-%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%8B%20%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%BC
8 мин	Қорытынды Педагог: Құрметті ата-аналар, жасөспірімге мүмкіндігінше жиі көңіл бөліңіздер: қолынан ұстаңыздар, құшақтаңыздар, басынан сипаңыздар. Оған оны жақсы көретініңізді айтып отырыңыздар. Бала өзін сүйікті әрі бағаланған сезінеді. Кейбір балалар буллингпен бетпе-бет келгенде соншалықты ауыр күйзелісті кешіреді, тіпті өз дағдыларын жоғалтып, өзін жек көре бастайды. Мұндай балаларға мұқият жоспарланған терапиялық қолдау қажет. Ол мектептегі қолдауды немесе сыртқы қолдау қызметін қамтуы мүмкін. Мысалы, әлеуметтік қызметпен, сот органдарымен немесе балаларға арналған «111» сенім телефонымен байланыс орнатуға болады. Қорытынды. Рефлексия Педагог: Құрметті ата-аналар, бүгін біз мектептегі буллинг мәселесін және мұндай жағдайға тап болған балаларға көмектесу жолдарын қарастырдық. Енді сіздерден кері байланыс алуды ұсынамын. Рефлексия: Қатысушылар шеңбер бойымен өз пікірлерін білдіреді: не пайдалы болды, сабақ соңындағы көңіл-күйі қандай... Рефлексивті парақтар толтырылады. Сабақ сіздер үшін қызықты әрі пайдалы болды деп сенеміз. Сау болыңыздар!   Рефлексивті парақ Менің көңіл-күйім 1 2 3 4 5 Ақпарат қызықты болды 1 2 3 4 5 Ақпарат пайдалы болды 1 2 3 4 5 Сіздің ойыңызша, не ең сәтті болды және неліктен? __________________________________________________________________________________________________________________ Келесі сабақтарда қандай мәселелерді қарастырғыңыз келеді?

 

 

 

10-11-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ МЕН КОЛЛЕДЖДІҢ 1-2-КУРС БІЛІМ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ АТА-АНАЛАРЫНА АРНАЛҒАН САБАҚ

«Кибербуллингтің алдын алу: киберкеңістіктегі балалардың қауіпсіз мінез-құлқын дамыту»

 

Сабақ мақсаты: Ата-аналарға кибербуллингтің қауіп-қатері және зардаптарын таныстыру.

Міндеттері:

1.Кибербуллингтің алдын алуды ұйымдастырудағы ата-ана міндетінің маңыздылығын ашу;

2. Ата-аналарға балаларды кибербуллингтен қорғау жолдарын үйрету;

3.Әлеуметтік желіде балаларды қорлау жағдайларында ата-аналарға практикалық әдістемелік көмек көрсету.

Күтілетін нәтижелер:

1. Кибербуллинг мәселесінің өзектілігі және оның балалар өміріндегі салдары туралы ата-аналардың білім деңгейі артады;

2. Ата-аналар балаларды қорлау фактілерін анықтаудың диагностикалық әдістерін меңгереді;

3. Ата-аналар балаларға психологиялық қолдау көрсету, кибербуллингтің әртүрлі жағдайларына тап болған балалардың депрессиялық синдромын және жағымсыз эмоционалдық жағдайын жою жолдарын үйренеді.

Ұлттық құндылықтар мен тұлғалық қасиеттер: парасаттылық, сыйластық, шындық, ашықтық, бірлік, өзара түсіністік.

Жоспар:

1.   Ми шабуылы. Жасөспірімдер арасындағы кибербуллинг мәселесінің өзектілігі.

2.   Сұрақ-жауап жаттығуы.

3.   Ақпараттық бөлім.

4.   Жағдаяттық сұрақтар. Практикалық бөлім. Жаттығулар.

5.   Бақылау-парағы: «Балаңызға әлеуметтік желілердегі кибербуллингпен күресуге қалай көмектесуге болады».

6.   Тапсырма: «Виртуалды қауіпсіздік коды».

7.   «Кибербуллингтен қорғану ережелері» бейнеролигін көру.

8.   «Балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ата-аналарға арналған кеңестер» парағы.

9.   Қорытынды. Рефлексия.

Құрал-жабдықтар: интерактивті тақта, бақылау парағы, А4 парақтары, маркерлер.

Хроно-метраж

Мазмұны

2 мин             2 мин                                             4 мин                                       2 мин                   5 мин                                                                                                                         10 мин                                                                                     2 мин                                                     10 мин                                       10 мин                                                                                             2 мин                                   8 мин                       2 мин

Қайырлы күн, құрметті ата-аналар! Сіздерді, кибербуллингтің алдын алу шаралары тақырыбындағы сабақта көргенімізге қуаныштымыз.  I. Ми шабуылы. Ата-аналарға ми шабуылын жасау үшін кибербуллинг ұғымымен байланысты мүмкіндігінше көп сөзді/тіркестерді атауды ұсыну. Жауаптар тақтаға немесе флипчартқа жазылады. Ақпараттық блок. Ата-аналарға кибербуллинг туралы өте қысқаша ақпарат беріліп, бұл құбылыстың біздің елде таралуына қатысты кейбір статистикалық мәліметтер келтіріледі. 1)  Қазақстандағы балалардың 17 пайыздан астамы буллинг/кибербуллингке ұшырайды; 2)  Сауалнамаға қатысқан жасөспірімдердің 6,8 пайызы айына екі-үш рет кибербуллингті бастан кешіреді; 3)  11-15 жас аралығындағы балалардың 14,1 пайызы құрдастарына қатысты кибербуллингке қатысқанын мойындады; 4)  Жасөспірімдердің 46%-ы желідегі агрессивті мінез-құлықтың куәсі болған; 5)  46% агрессивті хабарламалар алған; 6)  14-17 жас аралығындағы жасөспірім қыздардың 48%-ы бопсалаудың құрбаны болды; 7)  54% жасөспірімдер, әсіресе қыздар, желідегі зорлық-зомбылықтан шеккен; 8)  Балалардың 90%-ы сыныптастарына қарағанда бейтаныс адаммен желіде жиі кездеседі. 2022 жылғы 3 мамырдағы «Кейбір заңнамалық актілерге балалардың құқықтарын қорғау, білім беру, ақпараттандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңымен «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» заңдарға «буллинг/кибербуллинг» ұғымдары енгізілген. Балаларды жәбірлеудің (буллингтің) алдын алу қағидаларын әзірлеу және бекіту жөніндегі уәкілетті орган Оқу-ағарту министрлігі болып табылады. II. Сұрақ-жауап жаттығуы. Мақсат қою. Аудиторияның белсенділігін ояту үшін сұрақтар қойылып, жауаптары талқыланады. Сұрақтар: 1) Біздің елде кибербуллинг қаншалық кең таралған деп ойлайсыз? 2) Сіз немесе балаңыз кибербуллингке ұшырады ма? Осы туралы айтып бере аласыз ба? 3) Бұл мәселені талқылау керек пе? Не үшін? 4) Өзіңізді, балаңызды мұндай жағдайлардан қорғауға бола ма? Нәтижесінде, педагог ата-аналарды кибербуллинг шын мәнінде әр бала тап болуы мүмкін қауіп деген қорытындыға әкеледі. Заманауи балалар кибербуллинг құрбаны болмау үшін мұндай жағдайда қалай әрекет ету ережелерін білуі керек. Кейбір жағдайларда әлеуметтік желідегі бұзақылар балалардың фотосуреттерін, парақшаға жариялаған мәліметтерін ұрлайды. Оқушы/білім алушы кибербуллингтің құрбаны болмау үшін не істеу  керегін (ережелерін) білуі керек. ІІІ. Ақпараттық блок. Слайд. Кибербуллинг (ағылшын тілінен шыққан bull – «бұқа», сабақтас мағыналары бар: агрессивті түрде шабуыл жасау, қорқыту, арандату) – бұл психологиялық зиян келтіру мақсатында бір адамның немесе топтың жәбірленушіге қарсы қасақана, жүйелі агрессивті әрекеті, бұл лездік хабар алмасу қызметтері, әлеуметтік желілер, веб-сайттарда, электрондық пошта арқылы, сондай-ақ ұялы байланыс арқылы жүзеге асырылады. «Өркен» БӘАҰҒПИ» КеАҚ-ның «Балалық шақ әлемі» YouTube арнасындағы «Кибербуллинг» тақырыбындағы бейнероликті келесі сілтеме бойынша көру ұсынылады:  https://youtu.be/dgGqK39aBjg?si=-PlMeuEXwL9Pn3kH Педагог: Кибербуллингтің негізгі әрекеттері қандай? Дұрыс жауапты таңдаңыз. Келіссеңіз – қол шапалақтаңыз, келіспесеңіз – еденді тебіңіз. 1.      Ұру, итеру (дұрыс емес) 2.      Алаяқтық, құпия ақпаратты алдап алу және оны тарату (дұрыс) 3.      Шабуылдар, үнемі қажытатын лақап аттар (дұрыс) 4.      Физикалық зорлық-зомбылық (дұрыс емес) 5.      Жала жабу (дұрыс) 6.      Өзгенің атын жамылу, белгілі бір тұлғаға айналып көріну (дұрыс) 7.      Ұрыс-керіс, дауды өршіту, көпшілік алдында қорлау, эмоциялық реплика алмасу (дұрыс) 8.      Соққыға жығу, мәжбүрлеу (дұрыс емес) 9.      Шеттету (дұрыс) 10.  Киберқудалау (дұрыс) 11.  Хеппислепинг – кибербуллингтің салыстырмалы түрде жаңа түрі: агрессорлар жәбірленушіні ұрып-соғып немесе мазақтап жатқан видеоны түсіріп, кейін оны жәбірленушінің келісімінсіз интернетке жүктеу (дұрыс) Педагог: Кибербуллингтің себептері қандай? Дұрыс жауапты таңдаңыз. Келіссеңіз – қол шапалақтаңыз, келіспесеңіз – еденді тебіңіз 1.     Үстемдікке ұмтылу. (Дұрыс) 2.     Эмпатия дамуының жоғары деңгейі. (Дұрыс емес) 3.     Қызғаныш. (Дұрыс) 4.     Жан-жақты жетілгендік сезімі. (Дұрыс емес) 5.     Ойын-сауық. (Дұрыс) 6.     Отбасындағы ізгілікті қарым-қатынастар. (Дұрыс емес) 7.     Кек. (Дұрыс) Слайд. Нені қауіп факторларына жатқызуға болады? 1. Ата-аналардың өз балаларының белсенділігіне жеткіліксіз көңіл бөлуі. 2. Ұжымдағы ахуалды жағымсыз деп қабылдау. 3. Физикалық жәбірлеуге қатысу тәжірибесі. 4. Құрдастарының бас тартуы. Слайд. Кибербуллингтің бала үшін қандай салдары болуы мүмкін? Оқшаулану, қорқыныш, алаңдаушылық, әлсіздік сезімі, депрессия, қорлау, ашулану және кек алуға ұмтылу, бопсалау, өмірге және білім беру ортасына қызығушылықтың болмауы, ауру, суицидке апару. Слайд: Баланың кибербуллингке ұшырағанын қалай білуге болады? Балаларыңыздың эмоционалдық жағдайына мұқият назар аударыңыз, себебі кейбір бала өз уайымын білдіруге қиналады. Назар аударатын белгілер: 1.   Мектепке/колледжге барудан немесе аулаға шығудан қорқу. 2.   Баланың мазасыздануы. 3.   Мектепте/колледжде немесе одан тыс жерде достарының аз болуы. 4.   Достарынан бір мезгілде қол үзуі. 5.   Киімнің, гаджеттер немесе басқа жеке заттардың жоғалуы. 6.   Оқу үлгерімінің төмендеуі. 7.   Жиі ақша сұрауы. 8.   Сабаққа кешігуі 9.   Үйге қайту үшін мектептен/колледжден қоңырау шалуы. 10.    Үлкендерге жақын болуға ұмтылуы. 11.    Дұрыс ұйықтамауы және қорқынышты түс көруі. 12.    Басының, асқазанының ауруы немесе басқа да физикалық ауруларға шағымдануы. 13.    Интернетте уақыт өткізгеннен кейінгі жағымсыз көңіл-күйі. 14.    Әдеттен тыс құпиялылық. 15.    Агрессия, ашу-ызаға беріліп кету. III. Жағдаяттық сұрақтар. Топтық жаттығу. Педагог ата-аналарды 2 топқа бөледі. Әр топқа жағдаяттық сұрақтар ұсынылады. Біз осы сұрақтарды талқылап, қауіпті және қауіпсіз әрекет ету жолдарын табуымыз керек. Ата-аналар бұл жағдайда не істеу керегін айтады. Жағдаяттар: 1- топ. Жағдаяттық тапсырма Әсия 16 жаста. Ол селфи жасап, фотосуретін Instagram парақшасына жариялады. 5 минуттан кейін селфиге 5 қолданушы пікір қалдырды. Олардың арасында Әсияның жазылушылары, оның ішінде сыныптастары/группаластары бар. Кешке қарай фото сыныптың/группаның WhatsApp тобында пайда болды. Біреу ол туралы жағымсыз пікірлер жазыпты. Әсия өзін қорғамақ болып, топтан шығып кетті. Сыныптасы/группаласы жеке хабарламасында құрбысына назар аудармауға кеңес берді, өйткені бәрі ертеңге дейін тынышталады деді. Басқа біреу жеке хабарламасында: «Әсия, қорқасың ба?» – деп сұрады. Сыныптастардың/группаластардың бәрі бірдей жағымсыз пікірлер жазған жоқ. 2-топ. Жағдаяттық тапсырма Әлихан 17 жаста. Ол билегенді ұнатады, бірақ пандемияға байланысты би студиясында сабақтар өткізілмеді. Бірде ол сыныптасының/группаласының өтініші бойынша оған бірнеше би қимылын көрсетті. Осы кезде оны біреу видеоға түсіріп алды. Кешке қарай Әлиханның биінің видеосы Tik Tok-та, бірнеше әлеуметтік желіде пайда болды. Біреулер оның қандай биші екенін білу үшін сауалнама жүргізді. Келесі күні бейнероликті көптеген қолданушы таратты, ал ондағы пікірлер Әлиханға ұнамады. Әлихан қатты ренжіп, биді тастау туралы шешімге келді. Талқылауға арналған мәселелер: 1.     Біз кім туралы айтып отырмыз? 2.     Әр кейіпкер қалай әрекет етті (жәбірленуші, әзілкеш пайдаланушы, мейірімді қолдаушы, виртуалды куәгерлер)? 3.     Сипатталған жағдайда кім зардап шекті? 4.     Кім ыңғайсыз жағдайға қалды? 5.     Неліктен болған оқиғаны кибербуллинг деп атауға болады? 6.     Бұл жағдайдың алдын алу үшін әр кейіпкер не істей алады? 7.     Жәбірленушілер қандай күйде болды? 8.     Қандай қорытындыға келдіңіз? V. Чек-парақ. Балаңызға әлеуметтік желілердегі кибербуллингпен күресуге қалай көмектесуге болады? https://cloud.mail.ru/public/PZWh/t1btZyGaW/%D0%9A%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3/%D0%9A%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3  чек-парағы 1)  Балаларыңызға кибербуллинг туралы айтыңыз. Кибербуллингтің не екенін білетін бала оны бірден таниды. 2)  Балаларыңызбен ашық және жиі сөйлесіңіз. Балаларыңызбен кибербуллингтің туралы неғұрлым көп сөйлессеңіз, соғұрлым оларға көрген-білгенін айту оңайырақ болады. 3)  Күнделікті балаларыңыздың мектептегі уақыты мен интернетті пайдалану уақыты туралы сұраңыз. Олардың сабақтары мен әрекеттері туралы ғана емес, сонымен қатар сезімдері туралы да сөйлесіңіз. 4)  Балаңызға кибербуллингке қарсы күресте үлгі болыңыз. 5)  Кибербуллингте үш қатысушы болады: жәбірленуші, кибербуллинг субъектісі және бақылаушы. Балалар кибербуллингтің құрбаны болмаса да, достарына құрметпен қарап, мейірімді болу арқылы оның алдын алуда маңызды рөл атқарады. 6)  Балаңыздың өзіне деген сенімділігін дамытуға көмектесіңіз. Балаңызды өзіне ұнайтын істермен айналысуына, өз ортасында болып жатқан іс-шараларға қатысуына мүмкіндік жасаңыз. Сонда өзіне деген сенімі артып, мүдделес достар табуына көмектеседі. 7)  Оларға үлгі болыңыз. 8)  Айналаңыздағы, соның ішінде зорлық-зомбылыққа ұшыраған адамға көмектесу арқылы балаңызға басқа балалар мен ересектерге мейірімді және құрметпен қараудың маңыздылығын көрсетіңіз. Балалар ата-аналарына қарайды, көбінесе олардың мінез-құлқын, іс-әрекетін қайталайды. 9)  Олардың онлайн тәжірибесінің бір бөлігі болыңыз. Балаңыз қолданатын онлайн - платформалармен танысыңыз. Оған интернетте кездесуі мүмкін әртүрлі қауіптер туралы ескертіңіз. Слайд. Егер балаңыз кибербуллингтің құрбаны болса, қайда жүгіну керек? «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР Заңы «Балаға қатысты интернет-ресурстардағы кибербуллинг фактілерін қарауға қатысты мәлімдемелер» жаңа 18-4 бабымен толықтырылды. Осы бапқа сәйкес, азамат немесе баланың заңды өкілі, егер балаға қатысты кибербуллинг фактілері анықталса, уәкілетті орган Ақпарат министрлігіне жазбаша немесе электрондық құжат түрінде жүгінуге құқылы. Заңсыз әрекеттер орын алатын интернет-ресурстың атауын көрсете отырып, балаға қатысты кибербуллинг фактілері туралы мәлімдеме жасауға болады. Оны Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінде құрылған сараптамалық топ қарайды. VІ. Жаттығу. Виртуалды қауіпсіздік кодексі Топ SMART пайдаланушы командасына айналады. Оның әрбір мүшесі жасөспірімдердің SMART пайдаланушысы болуына және өзін интернетте ыңғайлы және қауіпсіз сезінуіне көмектесетін виртуалды қауіпсіздік кодексін әзірлеуге қатысуы керек. 1)    Қатысушылардың әрқайсысының өз рөлі болады: контент сарапшысы, коммуникация сарапшысы, кеңесші. 2)    Рөлдер кездейсоқ таратылады, бұл үшін ойынға қатысушылар бірінші – үшінші реттік санымен топқа бөлінеді. 3)    Сарапшылар тобы тапсырма жазылған карта алады. 4)    Тапсырманы орындауға 10 минут уақыт беріледі. 5)    Сараптамалық топтардың жұмысының нәтижелері Padlet тақтасына жазылады. Контент жөніндегі сарапшы. Тапсырма. Пайдаланушы орналастыратын/жүктейтін, жіберетін немесе бөлісетін/тарататын фотосуреттер қандай болмауы керегін кестеге жазады: Мысалы: сыныптастарымен немесе достарымен олардың келісімінсіз суретке түсу. Фотосуретте дененің интимдік бөліктері болмауы керек. «Коммуникация жөніндегі сарапшы Тапсырма: Пайдаланушылардың бірі хабарлама жіберсе, не істеуге болатынын кестеге жазыңыз: 1) әдеттегі; 2) жағымсыз контент. Әрекеттер: Хабарламаға мән бермеймін/ Бұл мені қызықтырмайды деп жауап беремін/ Жауап ретінде жағымсыз нәрсе жазамын/ Сенетін ересек адамға айтып беремін. Кеңесші. Тапсырма: Жасөспірімдерге желіде өздерін қауіпсіз сезінуге көмектесетін 2-3 кеңес жазыңыз. Топтар өз жұмысын ұсынғаннан кейін оны қорытындылап және виртуалды қауіпсіздік кодексіне енгізу керек. Енді оны балаларына ұсына алады. Топтардың жауаптарына түсініктеме беру. Қатысушыларға кеңес берушілердің кеңестері мазмұн сарапшылары мен коммуникация сарапшыларының кеңестеріне сәйкес келетінін ескеріңіз. Ата-аналардан қалыпты және жағымсыз хабарларға жауап берудің қосымша жолдарын ұсынуын сұраңыз. Қатысушылар сұрақтарға өз бетінше жауап беруі үшін оларға дайын жауап бермеңіз. VІІІ. «Өркен» БӘАҰҒПИ» КеАҚ-ның «Балалық шақ әлемі» YouTube арнасындағы «Мектептегі буллинг» тақырыбындағы бейнероликті келесі сілтеме бойынша көру ұсынылады:  https://youtu.be/uM4T3_0kVZA?si=QOtCEgsj5ZOu1Fvq VI. Балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ата-аналарға кеңестер жазылған парақ беру 1.   Гаджеттерді алып қоямын деп қорқытуға болмайды. 2.   Балаларға кибербуллингті, қауіпсіз интернет ережелерін қалай анықтау керегін үйретіңіз. 3.   Мәселені жоққа шығармаңыз 4.   Баланы жазғырмаңыз. 5.   Шектеулер қойып, оның маңыздылығын түсіндіріңіз. 6.   Желіде болатын уақытты шектеңіз. 7.   Ата-ана бақылауын орнатыңыз. 8.   Балаңыздың неге қызығатынына, немен айналысып жүргеніне назар аударыңыз. 9.   Балаға сеніңіз. 10.    Ешқандай жағдайда офлайн немесе онлайн түрде буллинг жасамау және әлеуметтік желілерде оған жауап бермеу керегін үйретіңіз. 11.    Әлеуметтік желілерде балалардың жеке фотосуреттерін жарияламыңыз. VII. Қорытынды. Педагог: Құрметті ата-аналар, бүгін сабақта кибербуллингтің алдын алу бойынша толыққанды білім алдыңыздар. Енді сіздерге балаларыңызға ұсыныстар әзірлеп жадынама дайындауды ұсынамын. Интернетті пайдалану кезінде бала қандай қауіпсіздік ережелерін білуі керек? Алдымен қатысушылар ауызша жауап береді, содан кейін педагог жадынаманың соңғы нұсқасын беріп, қорытындылайды. Балаларға арналған жадынама 1) Желіде сыпайы және мейірімді бол. 2) Достарыңа жағымды хабарламалар, күлімсіреу жіберу арқылы қолдау көрсет. 3) Параметрлер мен құпия сөздерді тексер: құпия сөзің 12345 пе? Сен мұны досыңмен бөлістің бе? 4) Желідегі жазбаңды кім көре алады? 5) Құпиялық параметрлерін соңғы рет қашан тексердің? 6) Егер біреу сені жәбірлесе немесе кибербуллинг құрбаны болсаң, сенетін адамыңа айт. 7) Қолдау көрсет. Егер біреуді қорлағанын көрсең, білсең оны жасырып қалма. Сол адамға хабарласып, қолдау көрсет. Сенің сөздерің жағдайды өзгертуі мүмкін. 8) Өз мінез-құлқыңнан қорлау әрекетін сезсең, өзгеруге тырыс, Қорлауды тоқтат. Қолдау керек болса, жақыныңа хабарлас. Мейірімді болуға тырыс. 9) Достық сұрауын қабылдамас бұрын профиліне қарап, олардың кім екенін анықтауға тырысу керек. Есіңде болсын: кейде адамдар өздерін басқа адам ретінде көрсетеді және олардың шындықты айтып жатқанын білу қиын. 10) Ортақ достарың бар ма? Сендер бір қаладансыңдар ма? Кездейсоқ достық сұрауларды қабылдау қажет деп ойлама. 11) Танымайтын адамдар сенің құпия ақпаратыңды көрмейтіндей құпиялылық параметрлерін тексер. 12) Қауесет сөзді таратпа, зиянды, ұят оқиғаларды, фотосуреттерді бөліспе. Біреге әзіл сияқты көрінетін нәрсе басқаларға зиян тигізуі мүмкін. 13) «Жіберу» батырмасын баспас бұрын, әсіресе ренжісең немесе ашулансаң, әбден ойлан. Хабарламаны, фотосуретті немесе бейнені бөліскеннен кейін оған не болатынын бақылау қиын. Оны кері қайтару мүмкін емес. 14) Басқалар сияқты сенің де жеке өміріңе құқығың бар екенін есте сақта. Басқа адамдардың жазбасына кіруге немесе олардың рұқсатынсыз телефондарын пайдалануға болмайды. VIIІ. Қорытынды. Рефлексия Педагог: Сонымен, құрметті ата-аналар, сіздермен мектептегі/колледждегі кибербуллингке тап болған баламызға көмектесу жолдарын қарастырдық. Кері байланыс берулеріңізді сұраймын. Қатысушылар кері байланыс береді, шеңбер бойымен өз ойларын ортаға салады: не пайдалы болды? Сабақтың басындағы және соңындағы көңіл-күйі қандай? Бұл сабақ сіздер үшін қызықты әрі пайдалы болды деп үміттенеміз. Сіздерге тек жақсылық тілейміз!